Ngoài sáu mươi,
đọc thơ người đồng tuổi
Lương thư
Trung
Không
biết từ lúc nào, ḍng sống một đời
người thường hạn định ở tuổi
trăm năm. Nguyễn Du thời 'trăm năm trong cơi
người ta; Nguyễn Công Trứ lại có 'ba vạn sáu
ngàn ngày là mấy'; và người đời lại chỉ
chúc đôi trẻ 'trăm năm hạnh phúc', sao không chúc
nhiều trăm năm...? Cho chí đến thời cận
đại, nhà nghệ sĩ lại sáng tác nhạc phẩm
'sáu mươi năm cuộc đời', làm cho cái thời
gian được sống lại bị ngắn mất
bốn mươi năm!
Nhưng đặc biệt, khi bàn về tuổi sáu mươi, Khổng Tử viết: 'lục thập nhi nhĩ thuận' qua kinh nghiệm chính đời ḿnh, trong lời bậc thánh hiền đă để lại mà ai ai cũng đều biết:'Ngô thập hữu nhi chí ư học; tam thập nhi lập; tứ thập nhi bất hoặc; ngũ thập nhi tri thiên mệnh; lục thập nhi nhĩ thuận; thất thập nhi ṭng tâm sở dục, bất dụ củ.'(1)
'Lục thập nhi nhĩ thuận' là tuổi sáu mươi đă biết tuân theo mệnh trời. Đó là nói với người biết nhận ra ḍng đời có giới hạn. Cái vô cùng không ở bền với cái hữu hạn của kiếp người. Người ta rồi ra, đa phần ai cũng phải một lần bước qua cái tuổi 'lục thập', nếu biết ḿnh c̣n sức sống dài hơi. Nhưng những ngày tháng sáu mươi năm hơn, đó là những ngày cơ thể con người đă biết đau theo cái nóng hầm của cơn nắng lạ, đă biết mỏi nhừ xương khi trái gió trở trời, đă biết rêm ḿnh khi mưa dậy nước dâng và biết chắc tháng ngày vui không c̣n mấy hiệp...Ở tuổi ngoài sáu mươi là cái lúc nhánh cành cây đă cằn theo ngày tháng tuổi, không thêm hoa và cũng chẳng vui mọc thêm chồi. Hoặc là đă thành cội cây già hay mục ruỗng tự bấy lâu. Ngày tháng ấy nếu lỗi lầm là đánh mất! Mệnh trời đất sẵn dành, biết theo trời là sướng nhất. Hợp thiên nhiên mà lại hợp vận tuần hoàn.
Ở đây, chúng tôi muốn nhắc đến thi sĩ Luân Hoán, một tên tuổi tài hoa được các giới văn học biết đến như một thi sĩ đă góp mặt với văn thơ có hơn bốn mươi năm , kể từ những ngày đầu thập niên 1960 tới nay(2), đă nghĩ ǵ khi tuổi trời bước qua những ngày đáo tuế, hầu t́m ra ở người nghệ sĩ về một nhân sinh quan đặc thù cùng cái lẽ biến thiên của trời đất đối với một đời thơ.
Với một thiên phú trời cho, với một tâm hồn đầy trữ t́nh và lăng mạn, thế nhưng vừa mấp mé ở b́a tuổi sáu mươi, tức vào năm 59 tuổi, thi sĩ Luân Hoán đă mẫn cảm nhận ra ḿnh mỗi ngày qua thay v́ cọng thêm một ngày tuổi, trái lại thi sĩ của chúng ta lại man mác nghĩ là ḍng đời bị 'trừ thêm một ngày':
'tảng sáng nghe chim hót
xế trưa nh́n mây bay
sẩm chiều gác chân đợi
trừ đời thêm một ngày'
(59, tôi) (3)
Và dường như thi nhân cũng nghe được cái tuổi sáu mươi dù chưa ḅ qua, nhưng cũng nhận ra cái lẽ thuận mệnh trời như Khổng Tử đă để lại qua chính kinh nghiệm sống của thánh hiền, mà rồi Luân Hoán coi cuộc sống này không rẻ cũng không mắc, không thiếu cũng không đủ, đôi lúc là một 'đời thừa':
'không nặng như đá
tảng
chẳng nhẹ như lông hồng
thỉnh thoảng nghe gió lọt
qua ḷng chút bềnh bồng
có lẽ vào buổi sáng
không chừng vào buổi trưa
biết đâu vào chạng vạng
kết thúc đời dư thừa.'
(59, tôi)
Chính v́ cái 'dư thừa' là cái không cần thiết lắm, nên chi nó cứ là một sự đeo đẳng dằng dai , dây dưa như một món đợ đời vô hạn định. Nhiều lúc nó có nghĩa, và nhiều lúc nó trở nên vô nghĩa lạ kỳ. Nhưng khi miên man nhận cái 'già cỗi' nó bám theo ḿnh, Luân Hoán tiếc cho đời c̣n nhiều người ḿnh chưa kịp yêu, c̣n nhiều ư thơ chưa kịp viết nên vần, và tự hỏi tại sao ta lại sắp dời cư đến một miền đất khác? ; và rồi mai đây, biết có c̣n sinh sinh diệt diệt nữa không ?:
'những người,
chưa kịp yêu
những thơ, chưa kịp viết
c̣n quá nhiều trong ta
sao mon men cáo biệt ?
'ḷng người thơm núi sông
đất trời thơm da thịt
cơi cư ngụ sắp dời
có c̣n được sinh diệt.'
(xin)
Kể ra, người nghệ sĩ cũng không cầu ḍng đời kết thúc quá sớm, nhưng thời gian trôi sao ai có thể vặn ngược lại kim đồng hồ. Nhưng cho dù thế nào chăng nữa, cả một đời đam mê với thơ, Luân Hoán chỉ xin có một điều nhỏ nhoi mà sao thiết tha biết dường nào, nếu phải mai kia mốt nọ thuận mệnh trời dành cho ḿnh :
'sống, chết cũng vui
thôi
miễn sao đừng quằn quại
xin cho khi hấp hối
làm được vài câu thơ.'
(xin)
Dường như, lúc nào và có dịp để giăi bày chút ḷng riêng của ḿnh, tức khắc cái ư tưởng đời ḿnh không cần cho đời này là cái ư tưởng làm cho thi sĩ an nhiên nhất, bởi lẽ nhận ra cái ư tưởng ấy, ngầm hiểu một điều là cái tôi của một người chỉ là cái thừa của một phần xă hội, và cuộc sống chỉ là một cuộc rong chơi, không hơn không kém :
'người đời
sống để chơi
không phải chơi để sống?
riêng tôi th́ ngược lại
cứ (rong) chơi cầm hơi.'
(căn bản)
Mấy câu thơ trên như một khẳng định về nhân sinh quan của ḿnh, Luân Hoán, khi bước vào tuổi sáu mươi, lại cứ theo cái con đường ḿnh mà 'rong chơi cầm hơi' để t́m lại chính ḿnh:
't́m đến bạn là t́m
về ḿnh, có lẽ
nửa đêm thừa-ngủ, thức vẫn là tôi.'
(nửa đêm)
Mừng tuổi sáu mươi, tức là mừng mạng trời đă ban cho ḿnh tuổi thọ, bởi lẽ theo tập tục Việt Nam, đến tuổi sáu mươi trở lên mới được gọi là thọ. Luân Hoán biết cái thọ là biết chuyện trăm năm, nhưng thi nhân như vờ chẳng biết Tết về mà hóa ra trong ḷng vẫn có chút ǵ gờn gợn tựa hồ cái tuổi trời mỗi ngày thêm ṃn mỏi, cằn khô :
'hôm nay, Tết lại
đến nhà
giả lơ mà vẫn nghe già mấy phân
câu thơ khai bút nhắc thầm:
xa thêm chút nữa sân trần gian chơi...'
(bút khai xuân t́nh)
Ở vào những lúc đáng lo, và cần sợ th́ trái lại thi nhân có thể dặm vào câu thơ chút dí dỏm, chút hóm hỉnh hoặc chút trào lộng chính ḿnh như tảng lờ cho nỗi ḷng sớm dịu lại mà xem chừng cũng có cái ǵ tê tái lắm. Người nghệ sĩ có cái hơn người là vậy:
'em mê thơ, chẳng ṭ ṃ ?
hay là em chỉ giả đ̣ vậy thôi ?'
(hỏi thật)
Nhưng cái tự trào ấy không che nổi cái châu thân mềm đang chờ giờ giao thừa pháo nổ ngoài trời đất hay chính trong từng thớ thịt da ḿnh. Và tất cả đă được chuẩn bị cho tuổi trời ở lúc sáu mươi, không phải lo lắng ǵ, cứ 'bồng bềnh bay' về bất cứ chốn nào theo thiên mệnh đă định:
'tay d́u nét chữ lâng lâng
pháo giao thừa khắp châu thân nổ dồn
trầm hương dự trữ trong ḷng
sáu mươi năm sổ cánh bồng bềnh bay.'
(cùng xuân làm... thơ)
Mùa xuân đến, rồi xuân lại qua, sáu mươi mùa xuân rồi cũng không ai làm mới hơn cái vận hành của đất trời có mùa, có tiết vậy. Nhưng khi mùa hè sang, người nghệ sĩ bỗng thấy đời ḿnh bừng khai giữa cái nắng ấm một đời vui lo lẫn lộn:
'thế là hoa lẫn vào hoa
và tôi trẻ lẫn tôi già vươn vai..(...)
mùa hè nhỏ nhẹ bước thầm
có cho tôi kịp giáp ṿng chiêm bao?'
(hạ thi)
Luân Hoán không đi ra ngoài cái ṿng nhớ cố hương như bao nhà nghệ sĩ khác; nhưng có lẽ cái làm cho người nghệ sĩ đa cảm như ông không sao quên được cái mảnh đất Quảng Ngăi ngày xưa, nơi mà măi hoài ông sẽ nhớ cho đến ngày thôi hết nhớ. Đó chính là cái nơi ông đă để lại một đoạn chân ĺa. Nhưng cái tài của tác giả là đă làm cho người thưởng ngoạn thơ ông bắt gặp chút ǵ là lạ mà cảm động biết dường nào! Đó là khi nằm mơ thấy ḿnh về lại Quảng Ngăi, Trà Bồng, Thạch Bích, đoạn chân ngày xưa ấy đă đi t́m thăm người lính cũ thay v́ người lính cũ nhớ phần thịt xương ḿnh nơi cố thổ :
'tôi gặp tôi qua núi rừng
Trà Bồng, Thạch Bích cơng trên lưng
đêm qua tôi mới về Quảng Ngăi
một đoạn chân ĺa xưa đến thăm...'
(về lại những địa danh nằm ḷng)
Cùng với muôn loài trong trời đất, dường như cái thiên mệnh cũng có linh hồn, nên cứ bám riết vào tâm tư nhà nghệ sĩ như một cuộc sát hạch trong trường văn trận bút, hầu xem ra cho rơ cái thiên tài. Chính v́ thế mà Luân Hoán không rời nghĩ về cái mệnh trời ấy. Nói quanh co, ḷng ṿng năm ba bài thơ tương tư đầy t́nh tự một đời nghệ sĩ, thi nhân lại không quên nhắc lại chút ǵ cái kiếp này, và cái kiếp sau nó sẽ bàn giao như thế nào trên chính thân xác đời ḿnh:
'bắt đầu đă mấy
năm nay
tôi ŕnh tôi thoát kiếp này ra sao.'
(một sớm mai)
Cái độc đáo nhất ở trong hai câu thơ trên mà người đọc chúng tôi mê nhất là nhóm chữ ‘tôi ŕnh tôi’, vừa trào lộng, vừa vui vui, mà có chút cay cay trong ḷng khi nghĩ về một lần đổi dời, hoá kiếp.
Những ngày tháng đánh dấu sáu mươi năm cuộc đời của thi sĩ, chính là một lần bệnh nặng khó quên. Cách nào đó, đă làm chùng lại bước ‘rong chơi’ cho dù chỉ để ‘cầm hơi’ cho qua ngày:
'thơ đă tắt rồi ?
thơ đă chết ?
máu chừng chảy vội để lạc thơ
ta nghe đâu đó trong da thịt
khởi kết ṿng hoa, dựng nấm mồ.'
(viết trong đầu tại hôpital général de motréal ngày giáp
tết Nhâm Ngọ)
Với bạn t́nh chung giữa cảnh đời nhiều rủi ít may ấy, bao nhiêu trang chữ đầy, mấy ngàn vần thơ ươm mộng đẹp, lúc bấy giờ đă hoá ra những ǵ vô ích nhất. Nó chẳng giúp được ǵ cho chính thi nhân và cũng chẳng ban phát được chút ǵ cho bạn t́nh chung đang 'thất thần lo lắng':
'nh́n em đứng thất
thần trong lo lắng
xốn như gai ai chích khắp thân ḿnh
không dám nghĩ ngày mai em ở lại
nuốt hương, trầm lặng lẽ giữa tràng
kinh.'
(viết trong
đầu....ngày giáp tết Nhâm Ngọ)
Nhà thi sĩ một đời lăng đăng như mơ ấy cũng chính là chàng trai giàu cảm lụy mà rất chung t́nh. Luân Hoán, ông đă làm cho tôi cảm động đến xót xa. Ngoài sáu mươi tuổi, chúng tôi có những nỗi ḷng không khác ǵ thi sĩ, nhưng v́ ḿnh bất tài, không nói lên được chút ǵ về cái thiên mệnh đă choàng vai ḿnh từ bấy lâu nay. Nay sực nhơ,ù khi may mắn vờn vờn qua những vần thơ của bậc tài hoa mà ḷng chợt dưng bàng hoàng với chính ḿnh. Th́ ra, nghệ sĩ với người đời thường khác nhau là vậy. Nó có niềm riêng mà rất chung, có nét đặc thù riêng mà rất gần gũi, cận kề tưởng quá quen nhau. Cảm thơ là dễ cảm nhất nếu ở cùng lớp tuổi, cùng cái mệnh trời dành. Nhận ra cái hay là nhận được cái mà ḿnh chỉ nghĩ nhưng nhà thi sĩ diễn ra được những ǵ nó nằm tận trong ḷng, trong tim, trong máu thịt ḿnh mà ḿnh th́ đành chịu chết, không nói được chút ǵ.
Dù các nhà kinh điển, chỉ cho người đọc có quyền đọc sách để giải trí, mà không cho người đọc cái quyền được xác định thế nào là một tác phẩm văn học, mặc dù sau đó, có người c̣n rộng lượng ban cho việc đọc sách là 'cụ thể hoá một tác phẩm, là biến một văn bản thành một tác phẩm, cuối cùng, là làm cho một tác phẩm thành một tác phẩm văn học.'(4). Nhưng ở đây chúng tôi không muốn bàn qua vấn đề này, mà là người đọc, chúng tôi không thể không nói với người nghệ sĩ, là nhờ các vần thơ mang tính văn học và nhân sinh quan của Luân Hoán, mà chúng tôi thấy cái bóng hoàng hôn của tuổi trời ngoài sáu mươi này dường như vui hơn nhiều, và rồi 'chợt ao ước nếu được là thi sĩ...'(5).
Lương Thư Trung
Boston,ngày 01-03-2004
Chú thích:
1. Theo Luận Ngữ của Nguyễn Hiến Lê, do nhà Văn Nghệ (hoa Kỳ) xuất bản, năm 1994, dịch: Khổng Tử nói:'Ta mười lăm tuổi để chí vào việc học(đạo); ba mươi tuổi biết tự lập(tức khắc kỷ phục lễ, cứ theo điều lễ mà làm); bốn mươi tuổi không ngi hoặc nữa(tức có đức trí, nên hiểu được ba đức nhân, nghĩa, lễ); năm mươi tuổi biết được mệnh trời(biết được việc nào sức người làm được, việc nào không làm được); sáu mươi tuổi đă biết theo mệnh trời ( chữ nhĩ ở đây không có nghĩa là tai, mà có nghĩa là 'dĩ'= đă); bảy mươi tuổi theo ḷng muốn của ḿnh mà không vượt ra ngoài khuôn khổ đạo lư.(Không phải suy nghĩ, gắng sức mà hành động tự nhiên hợp đạo lư).
2. Theo bộ Văn Học Miền Nam của Vơ Phiến, phần Thơ, mục Luân Hoán, trang 2906, nhà Văn Nghệ xuất bản (Hoa Kỳ), 1999.
3. Tất cả các thơ dẫn trong bài viết này đều trích trong thi tập 'Sông Núi Cùng Người Thơm Ngát Thơ' của Luân Hoán, do Thơ xuất bản, (Hoa Kỳ), năm 2002, kỷ niệm năm tác giả tṛn 60 tuổi.
4. Trích trong bài viết:'Người đọc, vinh quang và trách niệm' của Nguyễn Hưng Quốc, trên tạp chí Văn Học (Hoa Kỳ), số 165&166, tháng 1&2 năm 2000, xuân Canh Th́n, trang 68 .
5. Thơ của Luân Hoán , hai câu cuối
trong bài 'Xem Ảnh', trong thi tập đă dẫn, trang 99:
'chợt ao ước nếu được là thi sĩ
tôi trải thơ lót gót bạn về thăm.'