Trả lời những phỏng vấn của bạn văn

ghi chú: Vì có những câu hỏi tương tự nhau, nên chỉ trích đoạn, thành thật xin lỗi các bạn thực hiện. (Vuông Chiếu)

Trả lời Ðào Huy Ðán (bút hiệu khác của nhà văn Hồ Trường An)

trên tạp chí Làng Văn số 35 tháng 7.1987

2. Đào Huy Đán (ĐHĐ): Anh bắt đầu làm thơ từ năm nào ? Đã cộng tác với những báo gì khi còn ở quê nhà ?

Luân Hoán (LH): Tôi học làm thơ vào năm 11 tuổi, qua sự chỉ dẫn của cha tôi.Những bài luận văn vần ngây ngô thời đó đã giúp tôi sớm làm quen với vần điệu. Nhưng gần đến ba năm sau, khi đọc qua nhiều báo Tuổi Xanh tôi mới thực sự yêu thích thơ. Khởi đầu thơ tôi gởi đăng ở tuần báo học sinh Tuổi Xanh, rồi đến Gió Mới, tạp chí Mai, nguyệt san Thời Nay. Những năm sau, bài được gởi đăng nhiều ở: Ngàn Khơi, Tiểu Thuyết Thứ Bảy, Kỷ Nguyên Mới vv…Lúc này tôi ký nhiều bút hiệu, trong đó có tên Châu Thị Ngọc Lê được dùng nhiều nhất. Về sau tôi chỉ gởi bài đến Bách Khoa và Văn Học, một vài bài ở Văn. Tôi không nghĩ mình đã cộng tác với báo nào, kể từ trước đến nay, mặc dù tạp chí Văn Học của các anh Dương Kiền, Thế Uyên, Phan Kim Thịnh có ghi tên tôi vào Ban Biên Tập. Tôi luôn luôn tự coi mình là một độc giả, gởi bài đến đóng góp, bài thích hợp thì đăng không thì bỏ. Ngoài các tờ báo ở Sài Gòn kể trên, tôi còn có thơ đăng ở các tạp chí, tập san khác: Nhận Thức (Huế), Trước Mặt, Tập Họp (Quảng Ngãi) vv…

3. ĐHĐ: Xin anh cho biết những tác phẩm đã xuất bản, và nếu có thể, cho biết động cơ, hoàn cảnh nào mà anh đã sáng tác từng tác phẩm ?

LH: Tác phẩm trước bạ với làng văn học nghệ thuật miền Nam của tôi là tập Về Trời, được phát hành năm 1964 do nhà xuất bản Văn Học đứng tên (sau hai tác phẩm Người Cân Linh Hồn, truyện dịch của bác sĩ Hoàng Văn Đức và tập kịch Sân Khấu của anh Dương Kiền, luật sư).

Tập Về Trời, gồm khoảng 60 bài thơ về quê hương, cùng lời bạt của anh Dương Kiền, do anh Phan Kim Thịnh trình bày, chăm sóc, được Tin Sách giới thiệu.

Năm 1966, tôi thực hiện tập Trôi Sông, nội dung na ná như tập đầu, nhà thơ Tường Linh giới thiệu trong chương trình Tao Đàn.

‘ Năm 1967, tôi in tập Chết Trong Lòng Người tại nhà in Văn Học Sài Gòn, nhưng Ngưỡng Cửa đứng tên xuất bản. Bìa của Hoàng Trọng Bân. (Ngưỡng Cửa là cơ sở xuất bản do tôi cùng các bạn Hà Nguyên Thạch, Đynh Hoàng Sa khai sinh với kế hoạch cùng nhau góp vốn in tác phẩm. Dự trù tốt đẹp, nhưng thực hiện không như ý, tuy vậy Ngưỡng Cửa đã xuất bản được:

Chết Trong Lòng Người (thơ Luân Hoán), Chân Cầu Sóng Vỗ (thơ Hà Nguyên Thạch), Vùng Trú Ẩn Hoang Đường (thơ Đynh Hoàng Sa), Thắp Tình (thơ Thành Tôn), Đốt Tuổi (thơ Phan Nhự Thức) và dự trù in thi phẩm Vàng Lạnh của cố thi sĩ Nguyễn Nho Sa Mạc thì gặp biến cố 1975.

Năm 1969, cùng với các bạn Lê Vĩnh Thọ, Lê Thành Tôn, tôi dựng lên nhà xuất bản Thơ,với dự định chuyên in thơ và những gì có liên quan đến thi ca. Nhà xuất bản THƠ đã in được: Viên Đạn Cho Người Yêu Dấu (tập thơ viết về đời sống, tình cảm người lính bộ binh, 1969), Rượu Hồng Đã Rót (thơ Luân Hoán, bìa do họa sĩ Nguyễn Sông Ba thực hiện, anh cũng là người chăm sóc, in ấn ở Đà Lạt, năm 1974).

Năm 1986, với những giúp đỡ tinh thần lẫn vật chất của các anh Tưởng Năng Tiến, Thái Tú Hạp và đông đảo bạn văn nghệ khác, tôi có thêm được thi phẩm Hơi Thở Việt Nam , bìa Nghiêu Đề, Nhân Văn và Sông Thu đứng tên xuất bản,

Ngoài sáu thi phẩm kể trên, tôi còn in chung với các bạn văn sáu thi phẩm dưới đây, trong khoảng thời gian 1969 đến 1971:

Thơ Tình: in cùng Khắc Minh, bìa Nghiêu Đề, in tại nhà in Đồi Non Quảng Ngãi, Thơ xuất bản.

Ca Dao Tình Yêu, Điệp Khúc Chân Mây: in cùng Khắc Minh, bìa Nghiêu Đề, in tại nhà in Hoa Sen, Quảng Ngãi, Thơ xuất bản.

Nhịp Buồn Sáu Tám, in cùng Lê Vĩnh Thọ tại nhà in Trung Hưng Đà Nẵng.

Lục Bát Ca, thơ Luân Hoán, Lê Vĩnh Thọ, nhạc sĩ Vĩnh Điện phổ nhạc, Thơ xuất bản

Né Hương Cho Bàn Chân Trái, 16 bài thơ tự do của Luân Hoán và thơ của các bạn: Lê Vĩnh Thọ, Đào Đức Nhuận, Chu Tân, Phan Nhự Thức, Trần Thuật Ngữ, Châu Văn Tùng, Phổ Đức, Minh Đường, Thái Tú Hạp, Khắc Minh, Tường Linh, Phùng Kim Chú, Đynh Hoàng Sa, Hà Nguyên Thạch, Phạm Thế Mỹ…sách được in tại Quảng Ngãi, Thơ xuất bản.

Hòa Bình Ơi, Hãy Đến, in cùng Lê Vĩnh Thọ, Phạm Thế Mỹ. Bìa Nghiêu Đề. Phụ bản của Đinh Cường, Nghiêu Đề. In tại Sài Gòn, Thơ xuấtbản.

(Còn một tập khác tôi in chung với một bạn học cũ, anh Nguyễn Văn Đài mà tôi đã làm thất lạc).

Đó với tôi, cuộc sống chúng ta, tự nó đã là những bài thơ phong phú. Có vui, có buồn, nhưng vui ít, buồn nhiều. Tôi đã thầm đọc thấy. Và với tính sợ cô đơn, chua xót, nên tôi muốn được bè bạn, mọi người cùng chia xẻ, bằng cách gắng ghi lại qua những vần điệu bình thường, chân chất của mình. Không biết có thể gọi là thơ không ? Sự say mê của tôi phải chăng đã là những động cơ ?

4. ĐHĐ: Xin anh cho biết vài mẩu chuyện vui buồn trong đời lính và trong đời sống làm nghệ thuật ?

LH: Trong 4 năm lính, tôi không có mẩu chuyện vui nào đáng kể. Chuyện buồn thì khá nhiều. Ngoài cái không may, mất một chân của mình, những cái chết thê thảm của bạn bè cũng đã gây cho tôi nhiều buồn chán. Mở đầu là sự hy sinh của anh Trần Mỹ Lộc, trong cuộc hành quân đầu tiên của đời lính chúng tôi tại Xuân Phổ Quảng Ngãi. Lộc và tôi cùng ở một trung đội trong quân trường, cùng chung một đại đội ngoài đơn vị tác chiến. Anh tử trận chưa kịp xem những tấm hình lễ đám cưới của chính anh, và chưa kịp biết anh đã để lại cho cuộc đời một cậu con trai: Trần Mỹ Long.

Trong đời sống làm nghệ thuật, tôi không gặp gì đáng buồn. Chuyện vui đáng kể nhất là sự chịu chơi của ông cha già, cho phép bán bớt vài sào ruộng của phần tôi để in tập thơ đầu tay, tập Về Trời. vì tuy Văn Học đứng tên xuất bản, nhưng chi phí ấn loát tôi phải góp một phần.

5. ĐHĐ: Giao tình giữa anh và các nghệ sĩ xứ Quảng Nam và văn nghệ sĩ miền Trung ra sao (xin nói chi tiết càng nhiều càng tốt)

LH: Vốn nói năng vụng về, tính tình bẽn lẽn, ngại giao thiệp, nên tôi không có nhiều bạn bè. Bù kại, khi đã được quen biết với ai, thì chơi với nhau thật hết lòng. Tôi luôn luôn qúi mến bạn bè và nhận được những tình cảm rất chân thật.

8. ĐHĐ: Còn về thơ, nhà thơ Việt Nam nào anh thích nhất ? Lý do. Nhà thơ ngoại quốc nào anh thích nhất ? Lý do ?

LH: Tôi thích thơ của rất nhiều thi sĩ. Người này vài câu, người kia vài đoạn, người nọ đôi bài. Mỗi ngày một nhiều, nên không thể quả quyết mình thích ai nhất. Nhưng dĩ nhiên rất khoái đợc những bài thơ ý và lời mới lạ. Và những cái mới lạ này vừa phải để không trở nên cầu kỳ, tối tăm. Trước đây tôi rất khoái đọc Bùi Giáng qua Mưa Nguồn nhưng những thi phẩm sau của ông, cái thích thú của tôi giảm hẳn đi. Ngày nay ở nước người, đọc thơ của các anh Cao Tần, ngu Yên rất thích (tôi chưa được đọc hết thi phẩm của hai thi sĩ này).

10. ĐHĐ: Anh nghĩ sao về ngôn ngữ thi ca qua các thời đại ?

LH: Từ lâu nay tôi chỉ làm thơ chứ không hay nhận định.Nhưng tôi tin chắc ngôn ngữ thi ca dĩ nhiên có sự thay đổi tùy theo hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh đời sống, tâm tình của mỗi tác giả. Từ uyển chuyển, trau chuốt, mềm mại đến u uất, rã rời, hằn học… Nền thi ca của nước ta rất phong phú. Đã có một thời, một nhóm thi sĩ đã cố công làm mới hình thức thơ. Nhưng với cái tăm tối cầu kỳ, không khuôn khổ dẫn đến cái khuôn khổ mới, trở nên nặng nề, vượt quá xa tầm thưởng thức của đa số, sau đó đã phải trở lại với hình thức cũ. Ngôn ngữ thi ca là ngôn ngữ của cuộc sông. Càng gần gũi thân mật, càng trong sáng bình thường, càng dễ gây sự cảm thông.

12. ÐHÐ: Là kẽ đã tham dự vào mọi biến chuyển của lịch sử, của thời cuộc. Anh có nghĩ đến sáng tác một thiên trường ca không?

LH: Tôi chưa hề nghĩ viết một thiên trường ca.

15. ÐHÐ: Anh có thích thơ được phổ nhạc không? Xin Anh cho biết tương quan giữa thơ và nhạc.

LH: Thích lắm.Trước nhất, biết được bài thơ của mình có được một người thực sự cảm thông khi anh ta chọn phổ nhạc. Thứ đến, nhờ sự tiếp viện dồi dào nhạc điệu, những tâm tư, tình cảm của mình được gởi đến giới thưởng thức rộng rãi hơn. Thơ, Nhạc thường nuôi dưỡng lẫn nhau. Thành ra trong thơ tự nó đã có nhạc, một thứ nhạc trầm trầm, đều đều buồn bã. Và những lời ca hay, tự nó đã có chất thơ.

16. Xin cho biết qua dự định về công việc trước tác và xuất bản của anh ?

LH: Tôi không có dự định gì to tác cả. Thơ thì thỉnh thoảng vẫn viết. Việc in sách đối với tôi ngày như một khó dần. Nhưng nếu lại có những nhà “mạnh thường quân” thì tôi có sẵn vài thi phẩm để in.

ĐHĐ: Thay mặt độc giả Làng Văn, xin cảm ơn anh Luân Hoán.

Trả lời nhà văn Tưởng Năng Tiến

trên tạp chí Nhân Văn số 50 tháng 7 năm 1987

Tưởng Năng Tiến(TNT): Như tựa của nó tập thơ vừa xuất bản của anh bàng bạt ‘hơi thở Việt Nam’, xin anh vui lòng cho độc gỉa biết có phải phần lớn những bài thơ này đều được sáng tác khi anh còn ở quê nhà không ?

Luân Hoán (LH): Bản chép tay HTVN được hoàn tất tại Đà Nẵng. Đây là tập thơ có số lượng đáng kể, nhưng vì không thể mang theo trong chuyến di cư thuộc chương trình ODP, nên lần ấn hành này chỉ vỏn vẹn 40 bài; được như vậy, cũng nhờ vào các con tôi học thuộc lòng cho một ít. Hy vọng sẽ có cơ hội ấn hành lần thứ hai với đầy đủ ‘hơi thở’ như bản chép tay còn đang ‘lang thang’ ở Sài gòn.

TNT: Một số đọc giả của anh, nhất là những người sinh sau đẻ muộn (như kẻ đang phỏng vấn anh chẳng hạn) chưa được hân hạnh đọc hết những thi phẩm của anh xuất bản vào cuối thập niên sáu mươi ở quê nhà, như Về Trời, Trôi Sông, Chết Trong Lòng Người...bởi thế, xin anh vui lòng cho biết có thay đổi nào lớn lao trong lời thơ và ý thơ của anh viết trước đây hai mươi năm và bây giờ?

LH: Chắc có vài thay đổi trong lời thơ, nhưng không lớn lao lắm. Thật sự tôi không mấy để ý đến vấn đề này. Một điều có thể ghi nhận vào những năm 1970-1975 tôi thường xử dụng thể thơ tự do. Có tập được thực hiện với hầu hết thể loại này như tập Viên đạn Cho Người Yêu Dấu, một tập thơ viết về đời sống Bộ Binh. Kể từ 1980 đến nay, tôi thích viết loại ‘năm chữ ’

TNT: ở trang 89, đoạn cuối của bài ‘Dặn Dò’, trong HTVN, chúng tôi có đọc được bốn câu như sau:
Còn ý chí chắc còn mạng sống/ còn có ngày phất phới ngọn cờ xưa/ nếu chẳng may hồn sớm về chín suối/ Trung Nghĩa đài không thẹn gặp người xưa
so với những vần thơ mà anh làm gần đây mà chúng tôi đọc được rải rác trên các tạp chí Văn Học, Làng Văn, Phổ Thông, Nhân Văn...dường như cái ‘ý chí’ và cái ‘ước mơ’ ‘phất phới ngọn cờ xưa’ của anh có bớt đi phần mảnh liệt. Thưa anh,xin được anh bao dung nếu như nhận xét chủ quan vừa rồi của chúng tôi không được đúng; bằng không, xin anh vui lòng cho độc giả biết cái gì nơi đời sống mới ở phần đất tạm dung đã làm anh cảm thấy, đôi lúc, nản lòng ?

LH: Dĩ nhiên tôi không phủ nhận những nhận xét của anh. Bởi chính tôi cũng đã từng thổ lộ:
... “và hãy nói giùm lửa đấu tranh/ trong lòng tôi chừ thật mong manh...”
Tuy nhiên, đối với tôi, ước mơ “phấp ngọn cờ xưa” vẫn là niềm mơ ước tha thiết nhất trong cuộc đời còn lại của một người bất đắc dĩ phải ra đi. Và cái ý chí “rửa hận năm xưa chiếm lại thành”, vẫn là ý chí thao thức mãi trong lòng. Sống trên đất tạm dung quả thật có nhiều điều không như ý. Riêng về cuộc sống gia đình, tôi chuẩn bị tinh thần từ quê nhà nên cũng đã và đang bình tĩnh đón nhận. Có điều ở một vài lãnh vực rộng rãi hơn, đã vượt quá tin tưởng và hy vọng của mình nên nhiều khi không tránh khỏi những ngỡ ngàng dẫn đến buồn chán. Chắc anh thông cảm cho tôi đã tránh né phát biểu một cách cụ thể. Những bày tỏ chân thật thường hay bị hiểu nhầm. Hơn nữa, chúng ta, thật ra chẳng có thẩm quyền gì. Nếu may ra có được cái hân hạnh làm một người công dân yêu nước bình thường, tôi chỉ mong những người đã lợi dụng chúng ta, làm mất đi cái ý nghĩa cuộc chiến đấu với Cộng sản, sớm thức tỉnh. Và cộng đồng tỵ nạn chúng ta mãi mãi là một khối đoàn kết phát triển trên mọi lãnh vực có ích dẫn đến chiến thắng mai sau, thật gần.

TNT : Câu hỏi cuối cùng và cũng là câu hỏi chung cho mọi tác giả, sẽ lần lượt xuất hiện trên mục ‘Người Viết Và Tác Phẩm’ mà chúng tôi muốn thực hiện là:
Anh dự đoán ra sao về tương lai Việt ngữ trong vòng mười, mười lăm năm tới ?

LH : Hiện nay không ai phủ nhận sự lớn mạnh của báo chí Việt ngữ hải ngoại;  bên cạnh đó cơ sở xuất bản sôi nổi, số lượng tác phẩm ra đời dồn dập đã nói lên quyết tâm của những người Việt có lòng nghĩ về tương lai tiếng nói dân tộc. Tuy nhiên, tôi vẫn cảm thấy như còn thiếu một cái gì. Sự đầu tư vào thế hệ con em hình như chưa đủ. Tôi vẫn tin, mười, mười lăm năm nữa con em chúng ta còn có thể nói được, nghe hiểu tiếng mẹ đẻ. Nhưng viết và đọc một cách thông thạo, có lẽ ngày một giảm dần. Tôi viết những dòng có thể lạc đề sau đây.
Tôi còn nhớ 4 câu thơ của một người đã quên tên: ‘Tiếng nước ngoài viết sai nên tha thứ / moi, toi, soi, nị, ngộ...cũng cho qua/ chứ viết sai tiếng mẹ đẻ nhà ta/là tội trọng ngang hàng như phản quốc...”
Có hơi quá chăng ? Dù sao tôi vẫn mong mỗi gia đình Việt tỵ nạn chúng ta là một lớp học tiếng nước nhà thiết thực, hữu hiệu nhất.

TNT : Thay mặt độc giả, chúng tôi xin cảm ơn anh.

Trả lời nhà thơ Viên Linh

trên Tạp chí Khởi Hành số 1 bộ mới tháng 11.1996

(với ba câu hỏi chung cho một số tác gỉa)

V.L:
Ta là ai giữa mùa thay đổi ấy ? (Thế Lữ)

L.H:
là ai ? ta thật là ai ?
cũng là người ? chẳng khác ai, ngoại trừ
tâm hoa, trí sóng : phù hư
phơi đời hóng bụi nghìn thu đóng vào
ngồi, nằm,đi, đứng : chiêm bao
thở ra hương núi, hít vào hương sông
cõng trên lưng ngọn gió lồng
đạp mây đen kết hoa vòng tình em

V.L:
Sao đến bây giờ rách tả tơi (Tản Ðà)

L.H:
Bây giờ trời đất chênh vênh
nhá nhem thân thể, lem nhem tên người
phận tôi, nhận lỗi phần tôi
soi gương rỗ mặt khóc, cười đủ đôi
đổ thừa chi, tội ông trời
ngàn thiên sử lịm trầm vôi xác buồn
tả tơi hồn rách mùi hương
sá chi linh thể giọt sương bềnh bồng

V.L:
Phẩm đề, xin một vài lời thêm hoa (Nguyễn Du)

L.H:
có không, mặc kệ, có không
phận, quyền, sơn thạch, phù vân, cũng là...
sầu lòng, lót lại chiếu hoa
mời quanh thiên hạ, mời ta uống vùi
làm ma, làm thánh, làm người
hình như cũng biết ngậm ngùi như nhau
thế thời thế, chẳng đến đâu
soi thời gian thấy tâm nhau, đã đời
lòng vòng nước chảy mây trôi
ta đi, ta đứng, ta ngồi trong ta
yêu em mới thật gọi là
sống trong cái sống đậm đà sắc hương

Trả lời Khánh Trường và Nguyễn Xuân Hoàng

trên Tạp Chí Hợp Lưu số 32 tháng 12.96 & 1.1997
đặc biệt trích đăng Văn Nghệ Sĩ Việt Nam (tiểu sử-tác phẩm-Chân Dung Tự Họa LH tự họa)

Trong cuộc sống tôi, có nhiều việc bắt đầu bằng những tình cờ. Nhưng việc làm thơ lại được quyết tâm học hỏi, trau dồi đàng hoàng với ông thân sinh. Thời gian khởi đâu, tôi làm thơ, thuần tuý về mê thơ, khoái làm thơ. Sau khi in ấn được vài thi phẩm, ngoài việc mê thơ và khoái làm thơ, tôi viết vì còn thích mình được nổi danh nữa. Ðến giai đoạn gần kề với cái tuổi 60 này (còn 5 năm nữa), tôi trở lại với thời gian đầu. Nhưng coi bộ, cái mê, cái khoái còn trầm trọng hơn chút đỉnh. Thuốc trường thọ, cường dương linh nghiệm nhất của tôi vẫn là thơ.
Xin chân thành cảm ơn nhiều bạn đọc, bạn văn đã nhận xét : "Thơ Luân Hoán nhẹ nhàng, giản dị, trong sáng, đôn hậu..."; cũng xin được ghi nhận phê phán của cô bạn đời yêu qúi : "thơ anh (ấy) có một số bị ngoại cảnh của cuộc sống chi phối, do đó có nhiều dòng thơ đọng nặng chất thời cuộc". Còn tôi ? Soi mình qua những gì đã viết, tôi vẫn chỉ thấy tôi là một gã mê vần điệu, hình ảnh và màu sắc. Ðã bao lần:

“mở lòng định quét nước vôi
ngặt tình yêu vẫn đời đời mới nguyên”

Thơ cũng như Tình Yêu vậy, cứ mới hoài.
Thật ra, tôi ngưỡng mộ nồng nàn những người có quyết tâm làm mới thi ca qua mọi hình thức.  Lâu nay, tôi vẫn nghĩ: mình đã có nhiều dễ dãi với chính mình khi làm thơ. Nay suy lại, có lẽ không phải vậy. Làm thơ là làm công việc giải bày những tâm sự thao thức trong lòng; đồng lúc với gợi mở, rủ rê những người khác cùng ghé vào tham dự những suy tưởng của mình. Mỗi tập thơ đã xuất bản của tôi, đa số đều xoáy quanh một chủ đề nào đó. Viết về thân phận con người, có những Về Trời, Trôi Sông, Chết Trong Lòng Người...Về cuộc chiến có Viên Ðạn Cho Người Yêu Dấu, Hòa Bình Ơi, Hãy Ðến...Về cuộc sống sau 1975 có Hơi Thở Việt Nam, Ngơ Ngác Cõi Người...Về Tình bạn có Nuôi Thơm Chùm Kỷ Niện Xanh; về tình lứa đôi có Rượu Hồng Ðã Rót, Ðưa Nhau Về Ðến Ðâu, Thơ Tình, Mời Em Lên Ngựa, Ca Dao Tình Yêu, Cỏ Hoa Gối Ðầu... May mắn một điều, là tôi rất có duyên với việc in ấn, xuất bản. Ngoài tập Về Trời, đầu tay, phải bán một phần nhỏ ruộng đất được gia đình chia cho phần mình để in thơ. Những thi phẩm còn lại, hầu hết được bạn đọc, bạn văn (trong số này, có nhiều bạn đến nay, tôi vẫn chưa được gặp mặt, bắt tay một lần) in cho.
Quá trình hình thành cụ thể những tác phẩm của tôi có điểm đặc biệt là không có tác phẩm nào ra đời trong cùng một vùng đất mà tôi đang cư ngụ. - Ðà Nẵng, sách in ở Sài Gòn.  Canada, sách in ở Hoa Kỳ. Tóm lại, tôi chưa trực tiếp lo cho những đứa con tinh thần của mình ra đời. Những người bạn bị tôi làm phiền nhiều nhất là các anh Nghiêu Ðề, Ðinh Cường, Nguyễn Sông Ba (chưa hề gặp), Thái Tú Hạp, Khánh Trường ... Và tôi còn chịu ơn nhiều bạn văn khác, để hồng hào làm một Luân Hoán hôm nay.

Tạp chí Văn Học với hai câu hỏi chung cho nhiều tác gỉa Việt Nam Hải Ngoại (số 115 tháng 11.1995)

Trả lời tạp chí Văn Học số 115 tháng 11 năm1995

VH: Sống trong một hoàn cảnh mà thì giờ vốn hiếm hoi, văn chương chữ nghĩa vốn là hàng xa xỉ, điều gì thúc đẩy anh chị tiếp tục đi vào lãnh vực văn chương?

Viết cái gì ? Viết như thế nào ? viết cho ai đọc ?

LH: Những năm khởi đầu đến với hương sắc chữ nghĩa, đối với tôi, thơ là một thú chơi nhiều hấp dẫn nhất. Chơi lâu đâm ghiền. Cái bệnh nan y này của tôi, có vài thời kỳ tưởng cai bỏ được, ví dụ giai đoạn 1975-1985, bầm dập tại quê nhà; 1985 đến nay (1995)l ây lất tại xứ người. Nhưng oái oăm,trong suốt hai đoạn đời dính liền nhau đó, tôi múa may được khá nhiều. Và nghiệm ra, cuộc sống mình càng giàu khó khăn thì càng phải hành hạ chữ nghĩa nhiều hơn. Lý do tôi vẫn đang tiếp tục cuộc chơi có lẽ giản dị như thế.

Viết cái gì ? Tôi vẫn tự hỏi tôi đấy. Và biết rõ ràng, mình vẫn viết về những cái linh tinh, vụn vặt. Những bụi rác của cuộc sống đã thật sự cho tôi những xúc động, những cảm hứng và tôi viết khá dễ dàng, không lệ thuộc vào bàn viết hay cõi viết nào. Từ diện tích cái giường ngủ, đến lòng xe, hè phố... mọi nơi...tôi đều có thể cho cảm hứng của mình sinh nở. Viết vậy để cho ai đọc ? Rõ ràng thôi, gởi cho người khoái thơ, đọc chơi. Trong số bạn đọc đông đảo (chắc là đông đảo) đó, có cả tôi.

Trả lời nhà thơ Nguyễn Hàng Nam

Tạp chí Thơ, với một câu hỏi chung cho 40 tác gỉa. Số mùa Đông 1996

Nguyễn Hoàng Nam: Xin Anh/Chị cho biết quan niệm về thơ vần?

L.H: Cũng như các thế hệ trước, những người được ra đời vào các thập niên 30, 40... hình như đa số đều được lớn lên trong điệu ca dao. Vần điệu của ngôn ngữ như những bàn tay thơm, nâng niu, dìu dắt. Riêng tôi, thời bé thơ, sau vài năm trốn giặc ở miền rừng núi Tiên Phước (Quảng Nam), tôi được về sống hơn một năm tại quê nội (Hòa Đa, Hòa Vang, QN). Năm lên mười một này, tôi được hướng dẫn làm thơ vần như đường luật, lục bát, song thất lục bát... Những bài viết đầu tay là những bài tập làm văn...vần. Nhưng nhờ những bài này đã mở và lót đường cho tôi đến với thơ. Vần điệu của chữ nghĩa trở thành một phần thịt da tự nhiên của những gì tôi viết. Theo với đà quen tay, kỷ thuật và hình thức (cái rọ nhốt từ ngữ) chẳng mấy khi được nghĩ đến lúc làm thơ. Tôi viết tuỳ hứng,tuỳ cảm xúc. Viết và không nghĩ thơ phải có tác dụng gì. Tóm lại, thể loại hoàn toàn không được đặt ra trước cho mỗi bài thơ. Còn âm điệu, đúng như anh Hồ Minh Dũng đã trả lời anh Nguyễn Mạnh Trinh, vần, không vần chả sao, miễn là hay. Cái hay này được đẻ ra ở mỗi bài thơ; và được bắt gặp, nhìn nhận từ người thưởng ngoạn. Tôi tin,chúng ta còn có đông đảo người thưởng thức cái hay của thơ. Ngày nay, thơ vần đã có tuổi thọ cao, nhưng không hẳn đã cũ. Sự nhai lại những hình ảnh, những màu sắc chung chung quả thật đã làm cùn mòn bởi một số người viết. (Nhà thơ, trời ơi đông!) Nhưng căn bản vẫn nằm trong sự tài hoa nhào nặn chữ nghĩa. Cùng một xúc cảm, một ý tưởng nhưng cách di-n tả khác nhau, cũng đã cho người đọc những thú vị, xin đơn cử :

"tôi thấy em xinh khẽ lắc đầu

bởi vì tôi có được em đâu"

Xuân Diệu

"tôi lẩn trốn vì thấy mình không thể

mây của trời rồi gío sẽ mang đi"

Hoài Khanh

Làm mới thơ là một việc làm tốt. Nhưng làm mới từ chỗ nào, làm mới ra làm sao cá nhân tôi, tối dạ, chưa nghĩ ra, nên rất ngưỡng mộ quyết tâm và hướng đi của các anh chị trong Tạp chí Thơ. Cảm ơn.

Trả lời nhà thơ Nguyễn Manh Trinh

trênTạp Chí Hợp Lưu số 38, xuân Mậu Dần 1998
(với vài câu hỏi chung cho một số tác gỉa).

NMT: Hoạt động văn học của anh (chị) trong năm vừa qua? cùng dự kiến tương lai?

LH: Thưa anh, cái có thể gọi là sáng tác của tôi, chỉ lẩn quẩn trong việc làm thơ. Nhưng cái việc này, hình như vài năm nay, đã nhiễm phải cái bệnh lười biếng có sẵn trong cơ thể làm suy yếu trầm trọng. Năm ngoái: lai rai. Năm nay: thất thường. Năm đến: không chừng nghỉ chơi luôn. Do đó, tôi không có dự định gì cho ngày mai.

NMT: Trong năm vừa qua, tình hình văn học hải ngoại, có gì đáng lưu ý? có hiện tượng nào nổi bật? Cũng như phân tích mặt tiêu cực lẫn tích cực?

LH: Tôi vội nghĩ đại khái:

1. Thơ Việt Hải ngoại hiện nay đang được sản xuất quá nhiều, căn cứ vào sự kiện kêu than của các tạp chí văn học trong mục thư tòa soạn.
2. Thơ Việt hải ngoại đang được quí anh chị ở hai tạp chí Thơ , Hợp Lưu có nổ lực làm mới. Họ vừa sáng tác cái mới; vừa châm biếm, đả phá cái cũ. Nhưng dường như công tác thứ hai có phần tích cực hơn. Cái mới trong sáng tác được thực hiện ở cà hai mặt: hình thức lẫn nội dung. Về hình thức : chối bỏ vần điệu, sáng chế cách ngắt câu, và nghiêng nhiều về trang trí. Về nội dung: bí hiểm hóa suy tư và cảm xúc, đồng thời dùng một số chữ, vốn được nhìn là thô, sượn, Ðội ngủ các anh chị làm mới thi ca tại hải ngoại chưa đông đảo, và hình như còn quá ít những người có thực tài.

Trả lời nhà thơ Thái Tú Hạp

trên Saigon Times ngày 26-9-1997

Thái Tú Hạp: Trong đám bạn của bọn mình, có vài tên nói đùa: sau khi ?Mời Em Lên Ngựa? chắc nhà thơ an nghỉ trên đỉnh hạnh phúc tuyệt vời, nên quên cả lối về, tiếp tục con đường sáng tạo thi ca ? Ðiều đó thực hư ra sao, bạn có thể vui lòng cho biết ?

LH: Thắc mắc này hình như cũng có đúng đôi phần. Làm thơ, với riêng mình, ở vài thập niên gần đây mất đi nhiều hào hứng; không hiểu sao nó bị đồng hoá như một động tác, giống như đi, đứng, ngồi, nằm, ăn, ngủ...nó đến với mình nhịp nhàng, đều đặn và bình thường quá chừng, thành ra, nếu nói nó Suy đi (chữ của bạn Ðinh Cường) thì không đúng.  Bởi mình vẫn có làm thơ . Nhưng việc gởi thơ để đóng góp cùng các tạp chí văn học quả nhiên sa sút hơn trước rất nhiều. Ðiều này có lý do chính đáng. Chắc bạn cũng biết có tạp chí văn học nào mà không than sự ứ đọng thơ ở toà soạn ? Trước tình trạng ngập lụt như vậy, mình đâm ra lười gởi bài, dù rất thèm. Ðó là chưa kể , lúc này xuất hiện nhiều thơ mới toanh và hay ho hơn bọn mình . Tuy vậy, thỉnh thoảng mình cũng có gởi đôi bài đến các tạp chí mình kính mến. Ngoài việc để được giới thiệu, còn tỏ được tấm lòng biết ơn của mình với các tạp chí đã ưu ái đều đều cho báo đọc. Nhân đây, bạn cho phép mình có cơ hội cảm ơn các anh chị ở Văn Học, Hợp Lưu, Thơ, Sóng Văn...dĩ nhiên cả những Sàigòn Times, Hồn Việt...

TTH: Chắc bạn đôi khi cũng nghĩ đến việc in thêm một thi phẩm ?

LH: Làm sao nghĩ ? Không có nghĩ, nhưng có in, đang in, sắp xong

TTH: Thế nghĩa là sao ?

LH: Sao à ? Từ trước đến nay, như mình đã có trả lời đâu đó, nhiều lần, việc in thơ của mình toàn là những cơ hội tình cờ. Lần này cũng vậy, đại khái khai cho bạn rõ : sau khi anh bạn hoạ sĩ Nguyên Khai giới thiệu qua điện thoại, mình biết anh Nguyễn Sao Mai, người đang chủ trương tạp chí Sóng Văn ở Miami Florida, mình góp tay với Sao Mai cùng cô em gái của anh ta, Hoàng Thị Bích Ti, chút chút.  Bên cạnh mình còn có các bạn văn Triều Hoa Ðại, Kinh Dương Vương, Nguyễn Thị Hoàng Bắc, Nguyễn Thị Thanh Bình...Trong một lần, cũng qua đường giây viễn liên, Sao Mai thắc mắc : Sao LH không cho in một tập thơ nữa ? Mình có than với Sao Mai: có anh bạn dự định in cho một tập (giống như chị Ái Cầm và các anh Tưởng Năng Tiến, Nguyễn Khánh Hồng, Trương Văn Nghĩa, Nguyễn Dũng Tiến đã làm) đùng một cái, tạm gác lại, chừ Sao Mai nghe vậy, đề nghị để Sóng Văn in. Khoái hết sức, nhưng cũng ngại quá chừng. Nhưng dĩ nhiên cái khoái mạnh gấp ba bốn lần cái ngai, nên không bỏ lỡ cơ hội may mắn tình cờ, mình OK. và mọi việc diễn tiến hết sức thần tốc. Anh bạn nhà văn Song Thao biếu computer cũ để gõ. Sao Mai layout.  họa sĩ Khánh Trường sốt sắng gởi cho hai mẫu bìa lộng lẫy, mặc dù anh chàng đang nằm trong những ngày ốm đau, và ông chủ nhà in được tiếng chịu chơi, Kim, chăm in.  Ngoài ra, cô con gái Thạch Bích và cậu con rễ Nguyễn Minh Dũng của mình cũng góp tay trong quá trình để tác phẩm sớm thành hình. Khoe với bạn, Cỏ Hoa Gối Ðầu sắp trình diện bà con bạn văn rồi đó.Dĩ nhiên sẽ biếu bạn, biếu khắp đó đây, quen hoặc chưa quen, nếu có thư yêu cầu. Chữ Biếu đúng nghĩa của nó, ngoại trừ con tem bưu điện Canada.

TTH:Có gì lạ trong Cỏ Hoa Gối Ðầu của bạn ?

L.H: Lạ cái gì ? Thơ lạ à ? Mình không dám đánh giá, việc đó không phải của mình.  Ðiều có thể nói là mình không có tham vọng hay đúng hơn không có tài năng để gọi là làm mới thi ca. Mình đứng lại trong sự đơn giản của vần điệu thường có, nhưng lần này có thấp thoáng đôi chút ?đang giỡn?, không cố ý. Thơ như vậy, với nhiều người khác nó sẽ thừa đi, nhưng với mình, nó vẫn thiếu. Thôi gác chuyện này đi. Lại khoe với bạn, trong Cỏ Hoa Gối đầu, mình có được mấy cái phụ bản độc đáo lắm. Ðó là những nét vẽ mặt mũi một Luân Hoán qua thơ của ba bạn chưa mấy khi làm thơ, nhưng đẹp lắm, chờ xem.

TTH :Ðã nhiều tác phẩm trang trọng giới thiệu khắp nơi, nhưng chưa bao giờ bạn tạo điều kiện anh em đến góp vui trong cái không khí thân mật được gọi là Ra Mắt Sách... Lần này, sách in xong, bạn có dự định ra mắt ở Montréal hay vài nơi khác ?

LH: Ao ước và cũng thèm được Ra Mắt Sách, nhưng cũng tự lượng được sức mình, chưa dám. Mình chắc còn được vài ba tình cơ nữa trong tương lai, nên xin hẹn ở các tác phẩm sau.

TTH: Cảm ơn Luân Hoán. Ngay từ bây giờ, qúi vị yêu thơ Cỏ Hoa Gối Ðầu có thể liên lạc về Bà Trần Thị Lý, 5 - 5110 Barclay Montréal quebec H3W 1E2 Canada

Thái Tú Hạp
Sài Gòn Times (Friday, September 26,1997)

Trả Lời nhà thơ Song Vinh

trên nguyệt san điện toán Hồn Quê

Song Vinh (SV): Chào Anh, trước hết, mong anh trình làng một đôi nét về Luân Hoán.

Luân Hoán, (LH): Tôi tên Lê Ngọc Châu, sinh ngày 10 tháng 01 năm 1941 (cuối năm Canh Thìn) tại Hội An, nhưng sống tại Đà Nẵng. Quê nội: làng Liêm Lạc, Hòa Đa, Hòa Vang, Quảng Nam. Quê ngoại: Vĩnh Điện, Điện Bàn, Quảng Nam. Qua cư trú tại Montréal Canada từ tháng 02 năm 1985 Đã cùng với cô ba Lý Phước Ninh, họ Trần, sinh 2 trai, 2 gái. Cháu nội Nina (8 tuổi), cháu ngoại Lyna (2 tháng rưởi), và sẽ có một cháu ngoại trai con của Hòa Bình và Đắc Chính vào đầu năm 2002. Hiện tại, dành trọn thời gian thực hiện những thú chơi linh tinh, bắt chợt, không mục đích. Luôn tiện cũng khai luôn với các anh chị, vài chi tiết cá nhân lẩm cẩm, nhưng cũng có thể cần thiết: Bản tính lè phè. Xã giao kém. Nói ít. Lười viết thư.

Thích:

- thời gian đi đường, chiêm ngưỡng các vẽ đẹp của người, cảnh, chim, cá...

- thể thao, âm nhạc, hội họa, nhiếp ảnh, xem vũ

- sưu tập mọi thứ

- các món ăn có chất ngọt

Không thích:

- tham dự tiệc tùng, hội họp.

- ăn các loại cá

Thói quen:

- khi ăn: nhanh, gọn, thường ăn tại bàn viết hoặc ghế ngồi ở phòng ngủ.

- khi ngủ: nằm nghiêng hoặc nằm úp

- khi đọc sách: khởi đầu đọc: một truyện, vài ba trang, hoặc vài ba bài thơ ở cuối tập sau đó có thể đọc lại từ đầu hoặc không (đối với những tác giả chưa được đọc qua)

- khi viết: có thể nhìn, nghe loanh quanh, gõ thẳng lên bàn chữ, sửa hoặc thay đổi ngay từng đoạn ngắn vừa viết.

SV: Để tránh cho anh trả lời lặp lại, nhiều điểm anh đã trả lời với nhiều bạn văn, Hồn Quê, sẽ dựa vào một đôi điều anh vừa nói trên, để bạn đọc cùng hiểu rõ hơn. Trước nhất về những thói quen khi làm thơ của anh?

LH: Với tôi, có hai trường hợp để tôi có cơ hội làm thơ.

a/ Viết ngay khi bắt gặp một đề tài bắt nguồn từ một cảm xúc, một hình ảnh nào đó

b/ Viết ra những xúc cảm, suy nghĩ, đã giữ một thời gian trong trí nhớ.

đối với trường hợp a, thường viết dễ dàng và nhanh chóng, nhưng hoàn tất bài viết một cách ưng ý, đa số không bằng trường hợp b.

Thói quen tôi vẫn giữ: trang viết của tôi, thường phải sạch, ít gạch xóa.điều này hẳn nhiên dành cho thơ nhiều hơn, bởi mỗi bài thơ, số lượng chữ không nhiều. Nếu trang viết bị xóa, thay nhiều chữ, tôi thường chép sạch lại những gì ưng ý sau đó viết tiếp, điểm này thích hợp khi làm thơ thẳng ở mặt màn ảnh computer. Trong thời gian viết sạch lại như vậy, tôi vẫn nghĩ tiếp những câu thơ sẽ viết ở trong đầu, vì thế mạch thơ không đứt đoạn, hơn nữa thơ thường có xảy ra những bất ngờ, những tình cờ trong lúc viết, do đó rất thường viết được những bài thơ mình ưng ý, hơn cả dự định.

Tứ thơ thường đến với tôi trong những lúc đầu óc thật thảnh thơi, những thời điểm này thường là, những thức giấc bất ngờ không ngủ tiếp lại được, hoặc những lúc thong dong chờ đợi một cái gì đó, ví dụ như chờ một chuyến xe, chờ sẽ về tới nhà khi xe đang chạy, và nhất là khi lái xe chạy chơi khơi khơi. Tôi luôn luôn có sẵn một xấp giấy có kẻ dòng cùng một cây bút dưới gối nằm, một ngọn đèn 15 Watts, có khóa tắt, mở bắt sát dưới chân đầu giường ngủ, khi cần viết, tôi mở đèn, bỏ giấy xuống sàn nhà, nằm nghiêng trên giường thòng tay xuống viết, điều này giúp tôi đỡ phải ngồi dậy, đến bàn. Và ánh sáng cũng không đủ phá giấc ngủ của bà xã bên cạnh, có thể thói quen này, đẻ ra thói quen tôi ngủ thường nằm nghiêng hoặc nằm úp vì vậy, thuần khiết, dù khi ngủ rất ưa gác chân.

Làm thơ khi lái xe một mình, thường viết ngầm trong đầu, để khỏi quên, sau vài đoạn, thường lợi dụng đèn đỏ, chép tắt rất vội, những bản viết này sau đó tôi phải chép lại liền, để lâu chính mình đọc cũng không ra, có lẽ có vài thói quen lẩm cẩm khác nhưng xin nói qua thói quen khi viết văn xuôi. Ở những bài viết này, tôi ngồi tại 'bàn viết' một cách nghiêm chỉnh. Tôi hoàn toàn chú tâm khi viết văn xuôi. Trang chữ vẫn phải sạch, ngày nay viết trên màn ảnh computer thật là thú. Xóa, thay chữ thật tiện lợi, đã vậy, có thể giữ lại những đoạn còn lưỡng lự, cân nhắc nên thay đổi hay không, chỉ cần thay một một cái tên, save lại để đó, rồi quyết định sau. Sự sạch sẽ của trang chữ, hiện tươm tất trên mặt ảnh luôn luôn là những hấp dẫn đối với tôi. Vì ngồi nhiều trước màn ảnh, ngày nay tôi cảm thấy thú vị ngay khi đọc truyện, thơ, tin tức trên màn ảnh hơn hon những ấn bản.

SV: Tiện nói về việc sáng tác, xin lặp lại một câu hỏi, có lẽ không nên thiếu : Anh khởi viết năm nào? đã có bao nhiêu tác phẩm được phổ biến? Và những gì sẽ in?

LH : Thời gian khởi viết có lẽ không quan trọng, tập thơ tôi được nhà xuất bản Văn Học ở Sàigòn in đầu tiên năm 1964, Đó là tập Về Trời. 16 tập theo chân Về Trời sau đó, Và tôi sẽ cho in ít ra vài tập nữa. Nhưng trong gian đoạn này, tôi đang thực hiện lại những tập đã xuất bản, vì những tập này còn lưu lạc rất ít trong đọc giả. Tôi muốn hiện diện đầy đủ những đứa con tinh thần của tôi một cách nghiêm chỉnh, ít ra là trong tủ sách gia đình của tôi. Ít tuần nữa sẽ có Trôi Sông và Rượu Hồng Đã Rót gởi đến các bạn. Sang năm sẽ tiếp tục những Thơ Tình, Lục Bát Ca, vân vân...

SV: Anh thích tập thơ nào nhất trong các thi phẩm của anh?

LH: Với tôi, bài thơ, tập thơ nào của tôi cũng đều được tôi trân qúi như nhau. Hình thức đàng hoàng hoặc lem luốt cũng vậy thôi. Chính điều này, tôi không muốn chọn in một tuyển tập như anh bạn Họa sĩ Hồ Thành Đức đã từng nhắc nhở. Hay , dở của đều là của mình, cũng đều đã có những phút giây tuyệt vời với nó, bỏ sao đành. Thơ cũng như người yêu vậy, đi qua rồi, nhưng vẫn còn thở trong lòng đó mà ...

SV: Xin nhảy qua một bộ môn khác. Như trên, anh cho biết thích âm nhạc, vậy anh có viết nhạc không? biết nghe ca hát từ lúc nào? Anh thuộc loại hát hay hay hay hát? anh có xử dụng được loại nhạc cụ gì không? Và còn nữa... anh yêu thích những nhạc sĩ, ca khúc và ca sĩ nào nhất?

LH: Tôi đã có viết qua một hai nhạc bản cùng năm với tập Về Trời ra đời. Năm đó tôi chơi khá nhuyễn mandoline, và xử dụng được guitar qua dìu dắt của hai anh Phạm Bá Vui và Nguyễn Văn Đài. Kiểu sáng tác của tôi có tính cách thủ công, dựa theo một chút nhạc lý học từ thầy Hoàng Bích Sơn. Cảm biết mình không thành công, như từng viết kịch, tôi bỏ cuộc.

Ca khúc tôi biết nghe chính thức là bài Nụ Cười Sơn Cước của Tô Hải, tiếp theo sau đó là bài Xuân Và Tuổi Trẻ của La Hối và Thế Lữ, cả hai bài đến với tôi qua giọng hát cùng hơi huýt sáo của người yêu một chị tôi, lâu lắm rồi, thời tôi còn sống với rừng núi Tiên Phước, nơi gia đình ba mẹ tôi tản cư chọn. Tôi thích rất nhiều ca khác thể hiện nhiều loại nội dung khác nhau, từ tiết tấu êm dịu đến hùng mạnh. Tôi cũng thích rất nhiều nhạc sĩ, ở mỗi người đều có nhiều bài, tôi chia xẻ được những xúc cảm của họ, ngay những nhạc phẩm được gọi tên là nhạc thời trang. Ca sĩ cũng vậy, tôi nghe miền nở tất cả những giọng nam nữ ca sĩ Việt Nam với nhiều thế hệ khác nhau. Không phải là tôi ba phải, trái lại , tôi rất chọn...nhưng chịu nghe đủ mọi người và nghiệm ra mỗi ca sĩ đều có một chất giọng truyền càm riêng, xốn xang riêng. Tôi ví dụ cụ thể, thành thật xin lỗi các đương sự bởi những lượng định chủ quan riêng. Ca sĩ Thái Thanh tuyệt vời nhưng không đứng vững với danh hiệu 'Tiếng Hát Vượt Thời Gian' đã được truy tặng, sự tiến bộ của hòa âm ngày nay một phần nào đã làm hư hao âm giọng cũ của chị được lưu giữ. Nữ hoàng chân đất Khánh Ly, giọng nồng ấm chan hòa rất khéo những suy tư tình cảm của nhạc sĩ đến giới thưởng ngoạn, nhưng cuối mỗi câu chị hình như không thu vén được hơi thở cho tròn đầy. Sự hụt hẩng này có là một cố ý ? Giọng Quỳnh Giao sang cả nhưng hình như quá nghiêm chỉnh làm phai đi một phần nào nét bay bướm vuốt ve của âm giọng.. .Ba hoa một chút vậy, chứ trình độ thưởng ngoạn âm nhạc của tôi ở cấp thấp nhất. Có lẽ nhờ vậy tôi thoải mái với nhiều giọng ca. Mà không chừng đa số đều vậy. Những Duy Khánh, Chế Linh, Tuấn Vũ, Trường Vũ....đều có nét riêng phương phi. Những Anh Ngọc, Duy Trác, Sĩ Phú, Anh Khoa, Vũ Khanh, Tuấn Ngọc, Don Hồ, Trịnh Nam Sơn đều có những nét lộng lẫy riêng. Ý Lan, Khánh Hà, Ngọc Lan, Thanh Thúy, Thanh Tuyền, Hoang Oanh, Lệ Thanh, Giao Linh...Và Anh Tuyết ở Việt Nam hiện nay... tôi đều nghe thích thú mỗi tuần. Nhìn chung không có giọng ca nào quấy rầy mình. Tôi còn thích cả những giọng sôi động hát cùng với da thịt nữa, những Linda Trang Đài, những Lylyam chẳng hạn ....

SV: Còn về hội hoạ, anh cở nào ? ra sao ?

LH: Nếu so sánh sự yêu thích của tôi về những 'cái ' tôi ngưỡng mộ thì khó trả lời, bởi với tôi tầm cở không có ở đây, hoặc nếu có thì đều đề huề như nhau. Vì thích vẽ đẹp nên tôi tâm đắc với hội họa và nhiếp ảnh. Tôi cũng may mắn biết được nhiều họa sĩ. Tôi nghiệm thấy mỗi họa sĩ bạn tôi, đời của riêng họ đều đã là một họa phẩm rất tuyệt vời, Có lẽ họa sĩ là mẫu người giàu có chất nghệ sĩ hơn cả, vượt hẳn trên thi văn nhạc... Còn nữa họa sĩ là giới dễ thương nhất. Họ gần như không biết giận hờn, họ hòa đồng và đến với giới thưởng ngoạn một cách bình đẳng. Hầu hết họ đều có hai cuộc sống một cách rõ ràng: trầm tư trong sáng tạo, náo nức, vui nhộn trong cuộc sống bình thường. Tôi thích hội họa dù không dám vẽ vời gì từ những cảm biết này.

Năm anh Trịnh Cung gặp tôi ở Montréal, anh ấy bảo: “Hoán mua sơn cọ về vẽ đi. Bên này có điều kiện... Ngồi trước gía vẽ một hồi rồi sẽ quen, mình biết Hoán vẽ được” ...

Gần 30 năm trước, Nghiêu Đề, bảo tôi, khi thúc anh ấy hoàn tất vài mẫu bìa:... “ông tự vẽ đi, tôi biết ông vẽ được mà... ngay giữa khuya tăm tối ông còn vẽ...bản đồ được nữa là”...

Có lẽ tôi vẽ được thật nhưng ở vào kiếp sau. Tôi thích hội họa còn vì những người bạn tuyệt vời như Đinh Cường, Khánh Trường, Hoàng Trọng Bân, Hồ Thành Đức..., xin gởi ké lời cảm ơn các bạn ở đây.

SV: Với những bạn văn khác, các anh chơi với nhau ra sao? Hiện tại anh giữ liên lạc thân thiết với những ai?

LH: Xã giao tôi thuộc hạng kém. Do đó bạn bè không nhiều. Một số bạn chỉ liên lạc qua thư từ hoặc điện thoại, email ... Tuy vậy đã biết nhau là đã anh em. Tôi qúi trọng tất cả các bạn tôi, chân tình nữa, nên hầu như được đáp lễ tương xứng. Trong thời gian này tôi giữ liên lạc thường với Châu văn Tùng, Lê Vĩnh Thọ, Hoàng Trọng Bân, Hà Nguyên Dũng...ở Việt Nam. Đinh Cường, Thái Tú Hạp, Thành Tôn, Nguyễn Sao Mai, Song Vinh, Phan Xuân Sinh, Lâm Chương, Trần Hoài Thư..ở Hoa Kỳ, Phan Ni Tấn ở Toronto Canada Riêng tại Montréal, nơi tôi đang sống, tôi liên lạc thường với các anh Song Thao, Lưu Nguyễn, Võ Kỳ Điền, Hồ đình Nghiêm, Hoàng Xuân Sơn...Chỉ vậy thôi.Không có chị, em hoặc cháu gái văn nghệ nào.

SV: Anh có dám tiết lộ thêm một cái thích của anh nữa, về xem vũ đó.

LH: Vụ này, có lẽ nên gác qua, nhưng có dịp, tôi nhất định đưa anh thăm quan những 888, soli gold vv của Montréal chúng tôi

SV: Xin cảm ơn anh trước. Cuộc chuyện vãn đại khái của chúng ta chắc đã tạm đủ. Xin cảm ơn anh.

LH: Tôi cũng xin cảm on anh cùng qúi bạn điều hành Hồn Quê. Cho gởi lời cảm ơn những bạn đọc

Song Vinh thực hiện

phụ trang

ĐẾN VỚI GIỚI SÁNG TÁC VIỆT NAM HẢI NGOẠI QUA NHỮNG NGƯỜI BẠN ĐỜI

Tạp chí Sóng Văn, do nhà văn Nguyễn Sao Mai chủ trương, đã tìm hiểu đời sống những cây bút Việt Nam hiện ở hải ngoại, qua những cuộc phỏng vấn đặc biệt dành cho những người phối ngẫu đương sự. Dưới đây là những câu trả lời của phu nhân Luân Hoán, đăng trong số 8 và 9 tháng 5 năm 1997 cùng lúc với những câu trả lời của quí bà Lê Quang Xuân (nhiếp ảnh gia), Nguyễn Tấn Hưng (nhà văn), Nguyễn Văn Sâm (nhà văn). Những câu hỏi của Sóng Văn dành chung cho nhiều người, cụ thể như sau:

1/ Sóng Văn (SV): Trong cơ duyên nào bà (ông) đã đến với người bạn đời của mình ? Và trong chiều dài thăng trầm của cuộc sống, bà (ông) có thể giới thiệu một vài kỷ niệm buồn hoặc vui ?

Trần Thị Lý (TTL): Thưa qúy báo, chuyện vợ chồng chúng tôi, bắt đầu đúng ba chữ: “lửa gần rơm”. Ông khách trọ vui tính trở thành ông thầy dạy kèm, rồi biến ra luôn nhân tình của cô bé mười lăm con chủ nhà, đúng như nhà tôi đã khai: “…một buổi sáng, trời mưa buồn chi lạ / bâng khuâng nhìn em vọc nước ngoài hiên / gió mùa thu đùa trong tóc nghiêng nghiêng / bay lên má…nhận ra em đã lớn…” Như thế, những giọt mưa thu, đích thực là ông mai của chúng tôi. Chuyện ngộ, thường nhớ nhất là tôi phải sửa khai sinh, tăng thêm hai tuổi, để hội đủ điều kiện lập hôn thú.

2/ SV: Nhiều người thường quan niệm rằng các ông bà tác giả, dù sinh hoạt ở bộ môn nghệ thuật nào, cũng thường có tính lơ là với công việc gia đình, theo bà (ông), nhận xét này đúng bao nhiêu phần trăm ?

TTL: 100% đúng cho việc đứng bếp

50% cho những việc linh tinh khác

3/ SV: Ngoài bộ môn sở trường, ông (bà) nhà còn thích sinh hoạt, giải trí với những bộ môn nào khác ?

TTL: Làm thơ, có lẽ là thói quen mà nhà tôi ghiền. Về giải trí, ảnh mê: bóng tròn, bóng chuyền, hockey, nuôi chim, nghe nhạc, lái xe đi lang thang một mình và vài thứ khác không tiện nói.

4/ SV: Xin cho biết một ít thói quen của ông (bà) nhà trong lúc sáng tác ?

TTL : Không mấy để ý, nên tôi không rõ những thói quen khi làm thơ của chồng tôi. Tuy vậy, khi bắt gặp vẻ mặt lừ đừ, băn khoăn là biết ảnh đang viết cái gì đó trong đầu. Và khi nói cười có vẻ thảnh thơi thì ăn chắc ảnh đã viết xong một cái gì đó, tò mò có thể bắt gặp, đôi khi chỉ là một lá thư cho một người bạn.

5/ SV: Bà (Ông) đã từng có những đóng góp vào việc sáng tác của ông nhà ?

TTL: Nên hiểu chữ “đóng góp” của quý báo như thế nào ? Nếu là đề nghị sửa đổi, dù một chữ cũng tuyệt đối không. Nếu là bị làm một đối tượng, một hình ảnh thì hẳn có. Đâu cấm được, và cũng mong được vậy.

6/ Bà (Ông) có những nhận xét tổng quát nào về toàn bộ tác phẩm của ông (bà) nhà đã được giới thiệu rộng rãi trong quần chúng ?

TTL: Chồng viết vợkhen hay, sự thường. Nên dù tôi có khách quan đưa ra vài nhận xét riêng, hẳn cũng bị hiểu như thế. Hơn nữa, chồng tôi đã ở trong lòng tôi, thì thơ của ảnh cũng không rớt ra ngoài.

7/SV: Xuyên qua việc phát hành, phổ biến các tác phẩm nghệ thuật của ông (bà) nhà, bà có những nhận định gì về tình hình sinh hoạt văn học nghệ thuật hiện nay ở hải ngoại ?

TTL: Khi mới qua xứ người vào năm 1985,tôi có nhiều lạc quan khi đọc sách báo Việt ngữ. Niềm vui này giảm dần kể từ năm 1990. Và từ năm 1995 đến nay đang có sự đi trở lên. Tôi chỉ có thể nói cụ thể như thế. Mong lượng thứ.

8/ SV: Cá nhân bà (ông) đã và đang sinh hoạt ở lãnh vực nào ? Những sinh hoạt của bà (ông) bây giờ có gây trở ngại hoặc hổ tương trong việc sáng tác của ông (bà) nhà ?

TTL: Chồng tôi đã có giới thiệu tôi như sau: “…em đang chạy đua dành từng nhịp thở/ tối mặt tối mày, chân đạp không ngưng…”Một công việc như vậy, có hổ tương được điểm nào cho người sáng tác không ? Và đã viết ra như thế, hẳn chồng tôi không thẹn mặt với bạn bè, nên chắc không có gì trở ngại.

9/ Nếu có thể, xin bà (ông) cho biết tiểu sử của ông, những tác phẩm của ông ấy, và đôi dòng về cánhân bà (ông), đặi khái như quê quán, hoài bảo.

TTL: Chồng tôi tên Lê Ngọc Châu, sinh năm 1941 dân Đà Nẵng Quảng Nam, như tôi. Kể từ năm 1964 đến naycó 16 thi phẩm được xuất bản (11 riêng, 5 chung). Còn tôi, vừa là bà chủ, vừa là con sen của chồng. Có với ảnh 4 “tác phẩm”, ví von như anh Nguyễn Đông Ngạc: vừa thơ (con gái), vừa văn (con trai). Hy vọng chúng tôi có nhiều nhiều ngày mai như hôm nay: an lành, để chồng tôi có thể “…viết hoài không hết cái ghiền yêu tôi”. Cảm ơn Sóng Văn, thân chào quý bạn đọc.