Thơ Xuân của Nguyễn Du

Nguyễn Vy Khanh

Nhà thơ đất Tiên Điền nổi tiếng đã trên hai trăm năm và chắc là còn nhiều trăm năm sau nữa với Truyện Kiều. Nhưng Truyện nàng Kiều lưu lạc 15 năm không phải là tác phẩm duy nhất, Nguyễn Du còn lưu lại nhiều bài Văn Tế nổi tiếng và hơn 240 bài thơ chữ Hán đến nay vẫn được nghiên cứu và đã có thêm khám phá mới kể cả về chính trị và hiện sinh hóa. Thật vậy, thơ chữ Hán Nguyễn Du cung cấp nhiều hiểu biết về thân thế, con người và nhất là tâm hồn đa cảm của nhà thơ đồng thời giải đáp một số ẩn tình, khúc mắc trong truyện Kiều. Trong số hơn 240 bài thơ chữ Hán, Nguyễn Du chỉ có vài bài về Xuân nhưng thơ Xuân của ông là thơ buồn và Xuân của ông ảm đạm và tê tái hơn so với nhiều thi sĩ khác. Xin ghi lại 5 bài.

1. Xuân Nhật Ngẫu Hứng

Hoạn khí kinh thời hộ bất khai,

Thoan tuần hàn thử cố tương thôi.

Tha hương nhân dữ khứ niên biệt,

Quỳnh-hải xuân tòng hà xứ lai ?

Nam phố thương tâm khan lục thảo,

Đông hoàng sinh ý lậu hàn mai.

Lân ông bôn tẩu thôn tiền miếu,

Đẩu tửu song cam túy bất hồi.

Ngẫu Hứng Ngày Xuân

Cửa cài hàn khí quẩn quanh,

Đông đi Xuân thắm mùa nhanh theo về.

Đầy năm mới đó xa quê,

Xa xôi Quỳnh-Hải Xuân về thật chăng ?

Bến Nam cỏ biếc lòng tang,

Xuân hàn hé nụ mai vàng ngỡ trông.

Miếu thôn hàng xóm lão ông,

Say sưa cam rượu chẳng mong đường về.

(bản dịch NVK 1997)

2. Xuân Dạ

Hắc dạ thiều quang hà xứ tầm ?

Tiểu song khai xứ liễu âm âm.

Giang hồ bệnh đáo kinh thời cửu,

Phong vũ xuân tùy nhất dạ thâm.

Ky lữ đa niên đăng hạ lệ,

Gia hương thiên lý nguyệt trung tâm.

Nam đài thôn ngoại Long giang thủy,

Nhất phiến hàn thanh tống cổ kim.

Đêm Xuân

Bóng đêm khỏa lấp ánh Xuân,

Song thưa liễu rủ âm thầm làm sao.

Giang hồ ngã bệnh đã lâu,

Xuân về mà gió mưa thâu đêm ròng.

Chong đèn rơi lệ lưng tròng

Quê hương vời vợi nỗi lòng trăng thâu.

Ôi Long-giang, hỡi Nam-đài,

Một dòng sông lạnh xưa nay trôi hoài.

(bản dịch NVK 1997)

3. Xuân Tiêu Lữ Thứ

Tiêu tiêu bồng mấn lảo phong trần,

Âm lý thiên kinh vật hậu tân.

Trì thảo vị lan thiên lý mộng,

Đình mai dĩ hoán nhất niên Xuân.

Anh hùng tâm sự hoang trì sính,

Danh lợi doanh trường lụy tiếu tần.

Nhân sự tiêu điều Xuân tự hảo,

Đoàn thành thành hạ nhất triêm cân.

Đêm Xuân Quán Khách

Phơ phơ mái tóc rối phong trần,

Lặng lẽ thầm kinh vật biến tân.

Chằm cỏ chưa tan ngàn dặm mộng,

Thềm mai đã đổi một năm Xuân.

Anh hùng dạ lấp đường dong ruổi,

Danh lợi chân ê bước nhọc nhằn.

Người dẫu đìu hiu Xuân vẫn đẹp,

Thành Đoàn thơ thẩn lệ dầm khăn.

(bản dịch Quách Tấn 1969) (1)

4. Thanh Minh Ngẫu Hứng

Đông phong trú dạ động giang thành,

Nhân tự bì thê thảo tự thanh.

Xuân nhật hữu thân phi thiếu tráng,

Thiên nhai vô tửu đối thanh minh.

Thôn ca sơ học tang ma ngữ,

Dã thốc thời văn chiến phạt thanh.

Khách xá hàm sầu dĩ vô hạn,

Mạc giao mao thảo cận giai sinh.

Tiết Thanh Minh Ngẫu Hứng

Gió đông lay động giang thành,

Người buồn buồn rủ, cỏ xanh xanh rì.

Ngày Xuân mình đã qua thì,

Thanh minh không rượu lấy gì làm vui.

Ca vè vườn ruộng học đòi,

Ngoài đồng nghe khóc tưởng hồi chiến tranh.

Nỗi buồn lữ khách mông mênh,

Đừng cho săng cỏ mọc quanh thềm nhà.

(bản dịch khuyết danh) (2)

5. Mộ Xuân Mạn Hứng

Nhất niên Xuân sắc cửu thập nhật,

Phao trịch Xuân quang thù khả liên.

Phù thế công danh khan điều quá,

Nhàn đình tiết tự đãi oanh thiên.

Trắc thân bất xuất hữu hình ngoại,

Thiên tuế trưởng ưu vị tử tiền.

Phù lợi vinh danh chung nhất tán,

Hà như cập tảo học thần tiên.

Cảm Hứng Cuối Xuân

Một năm Xuân chỉ chín mươi ngày,

Cảnh Xuân phung phí đáng tiếc thay !

Công danh như én bay qua cửa,

Sân vắng chim oanh dời đổi đây.

Hữu tình là giống không thoát khỏi,

Nghìn năm lo mãi lúc buông tay.

Danh lợi rồng mây tiêu tán hết,

Chi bằng theo kíp đạo thiên thai.

(bản dịch NVK 1997)

Qua năm bài thơ viết về mùa Xuân của đất trời, Nguyễn Du đã chứng tỏ có một tâm hồn bao la rộng lớn, một nòi tình mênh mang tình cảm thâm sâu, hiểu biết, thương người và thương thân. Hai bài đầu Xuân Nhật Ngẫu Hứng và Xuân Dạ ông viết giữa những năm 1786-1795 - nhà thơ Quách Tấn gọi là Mười Năm Đất Khách và cụ Lê Thước coi là Mười Năm Gió Bụi, là thời gian thi hào phải về ẩn tránh ở quê vợ huyện Quỳnh-Côi (Quỳnh Hải) tỉnh Thái Bình sau khi cuộc Cần vương phò Lê thất bại. Vừa nghèo vừa cô thế, ông đã phải nếm nỗi phong trần, tóc chưa bao tuổi đã bạc trắng! Hai bài cuối được viết vào những năm làm quan ở Bắc hà (1802-1804). Bài Xuân Tiêu Lữ Thứ được làm vào Xuân Giáp tí (1805) ở Lạng Sơn (Đoàn thành) khi nhà thơ đi đón sứ thần nhà Thanh. Về quê vợ hay đã ra làm quan đối với Nguyễn Du là những tình cảnh bó buộc; ông tự coi như bị đày, do đó thường đau khổ, nhớ nhung quê nhà là đất Hà Tĩnh nơi làng Tiên Điền cạnh sông Lam (Long giang) núi Hồng. Cũng như về sau làm cai bạ ở Quảng Bình hoặc làm quan ngay tại triều đình Huế, ngoài quê nhà Tiên Điền ra, với Nguyễn Du, nơi nào cũng là xứ người và ông bị lưu đày! Dù chỉ xa vài trăm cây số, ngay trên quê hương, Nguyễn Du đã có những bài thơ Xuân thật buồn thấm thía. Người Việt chúng ta nay hơn ba triệu người ở khắp năm châu, cái buồn lưu đày, xa xứ chắc phải thâm sâu hơn; nếu không sao có những kêu thương buồn nhớ của Thanh Nam, Cao Tần, Du Tử Lê, Hoài Việt, Trần Hồng Châu, Luân Hoán, v.v.! Trong chúng ta chắc có người cũng muốn sống cái thân phận lưu đày kiểu Nguyễn Du vì có thấm thía gì so với cái «xa quê» ở đầu thế kỷ XXI này! Và cái buồn lữ thứ cô đơn rất cá nhân của Nguyễn Du chắc cũng không thể sánh bằng cái buồn tập thể và cá nhân của người Việt phải xa xứ và vẫn chưa thấy được ngày về!

Nguyễn Vy Khanh

Chú-thích:

(1) Quách Tấn. Tố-Như Thi (Sài Gòn : An Tiêm, 1973). Tr. 98.

(2) Trích Lê Thước & Trương Chính. Thơ Chữ Hán Nguyễn Du (Hà-nội : Văn Học, 1978). Tr. 158.