Hà Nguyên Dũng, Lấy Thơ Gói Xác

Hà Khánh Quân

Cửa Đợi Sông Hoài, sông vẫn chảy

Quê Tình người gói vác sau lưng

Hột Muối Bỏ Sông không hoá biển

tâm nhập hồn thơ đi tứ tung

(H K Q)

Mỗi một cá nhân, dù trong thành phần xã hội nào, đa số cũng có những chuyến ra đi, dừng lại rồi trở về. Cuộc mưu sinh là một dòng chảy tự nhiên. Những người sinh hoạt văn học nghệ thuật, hình như có phần sinh động hơn, trong những chuyển dịch theo cuộc sống. Điều đáng quí ở họ, là sự trải lòng theo những bước chân thăng trầm của mình. Những lần ra đi bất luận dài, ngắn tính theo không gian, thời gian, đều trở thành những chuyến giang hồ thú vị, nếu chúng ta biết ươm trên bước đường những kỷ niệm buồn vui. Kỷ niệm không hình dạng, không màu sắc. Nhưng có cội rễ tiềm ẩn, và có sức sống mãnh liệt, trong tim người gieo trồng. Sự hiện diện của kỷ niệm, thường được bắt gặp rõ nét trong âm nhạc và văn chương. Thi ca có lợi thế bởi tính chất cô đọng, nên kỷ niệm thường trở nên trong sáng, thân thiết. Đọc thơ Hà Nguyên Dũng, là cơ hội có thể gặp lại những kỷ niệm của mình. Hơn thế nữa, có thể vay mượn kỷ niệm của nhà thơ, để hình dung, để nhìn ra một địa danh, một hoàn cảnh mình chưa được mục kích, trải nghiệm.

Hà Nguyên Dũng, người Quảng Nam, tên ông là Nguyễn Dũng, được sinh ra năm 1946, tại Hà Mật. Đơn vị hành chánh cấp xã này, còn được gọi, hoặc nằm trong con đất mang cái tên mộc mạc Gò Nổi, thuộc huyện Điện Bàn. Một huyện gồm mười chín xã và thị trấn Vĩnh Điện.

Trước đây, tôi từng có ý nghĩ lệch lạc về bút hiệu của tác giả Quê Tình (1992), Hột Muối Bỏ Sông (1996), Cửa-Đợi-Sông-Hoài (2002). Tôi cho rằng Hà Nguyên Dũng là sự ăn theo một nhà thơ, đi trước anh mấy năm: Hà Nguyên Thạch. Không phải để sửa sai, nhưng tôi hy vọng lần này tiên đoán của mình chính xác:

Nhà thơ đã dùng chữ đầu của địa danh mình sinh ra, để làm một cái họ mới. Tiếp theo, bỏ bớt dấu ngã trong họ chính, biến Nguyễn thành Nguyên. Sau cùng, trân trọng giữ lại tên cha mẹ đặt. Hà Nguyên Dũng thành hình thật đơn giản và nồng nàn ý nghĩa, nếu ta suy diễn, không cần thi vị hóa: Tác giả là người giàu lòng yêu quê hương, yêu nơi mình đã được sinh ra, được trưởng thành. Tâm nguyện của anh không vượt quá khả năng thiên phú. Anh đã tạo được một dòng thơ, biết hít thở cùng sông núi. Anh đã thành công. Tôi tin rằng, với cuộc sống chật vật thường trực, Hà Nguyên Dũng đã rất nhiều lúc tự mỉm cười, mãn nguyện. Anh có nhiều bạn đọc. Có nhiều kẻ ái mộ. Làm sao không sung sướng, thú vị, khi có người đọc lên, nhìn ngắm bút hiệu của mình. Một bút hiệu, trong đó có một nửa cái địa danh mình trân quí nhất: Hà Mật. Cuộc hôn phối tên gọi không rõ nét như Phạm Cây Trâm, Tràm Cà Mâu, Miên Du Đà Lạt... nhưng rồi mọi người sẽ biết khi tìm hiểu về tác giả.

Như bén ý từ những dòng đầu, thơ Hà Nguyên Dũng là kho cất giữ kỷ niệm, trong cả cuộc đời bênh bồng, mà không mấy giang hồ của anh. Trong tập thơ đầu tay, Quê Tình, sau mười năm tha phương, Hà Nguyên Dũng trở lại quê nhà, với một tâm hồn không đậu được những nụ cười bình thường, vốn có từ những người hồi hương. Ngoại cảnh và nội tâm, bắt tay nhau dìm nhà thơ trong cõi buồn chán cùng cực. Nỗi hiu quạnh, lạnh lẽo, không đến từ một cơn gió. Chiếc bóng của người về, phản chiếu trên dòng sông, chợt chao động, vì chính cái thở dài, thầm lặng dội ngược vào lòng. Từ đó, người con của sông, ruộng chỉ tìm thấy những nghi vấn đầy bi quan. Bằng hữu, người tình đến cả thực vật, tĩnh vật, cũng mang sắc thái chán chường, ảm đạm. Bài thơ bảy chữ, gồm năm khổ, đều đẹp ở kỹ thuật và ngôn từ. Hình ảnh mang trách nhiệm nói lên tâm trạng, thật thích hợp, trọn vẹn. Bạn dễ dàng nhận ra điều này, không cần tôi phải ba hoa:

Qua đò một chuyến đi mười năm

nay mới đáo về quê cũ thăm

gió tạnh, lòng rung làm động bóng

bèn hỏi, thân mười năm trước chăng ?

mười năm trở lại đâu tìm ra

bạn xưa như những đám mây xa

em xưa chẳng khác vầng trăng mấy

lặn-mọc-khuyết-tròn khuất cõi ta

mười năm trở lại ra sông ngồi

trông đò ngang lại ngắm đò xuôi

đò về mấy chuyến khoang đầy gió

đành bụm nước sông mà thấm môi

mười năm trở lại nom thấy bóng

trong lòng giếng cổ một mình ta

nhặt viên sỏi bể ta toan ném

cành khế rùng mình chiếc lá sa

mười năm trở lại buồn như khói

ngun ngút trong lòng mí mắt cay

thương đất quê nhà pha cát sỏi

hạt cơm phải cõng lát khoai dày !

(Mười Năm Trở Lại – Quê Tình, trang 23 &24)

Trở về là để ra đi, gần như cái nghiệp thực thi bình thường. Đối với con dân của vùng đất Hà Mật, cái nghiệp này được minh chứng một cách cụ thể. Ngoài cái lạc hậu, nghèo nàn, mẫu số chung của hầu hết nông thôn Quảng Nam, thời chiến tranh. Sự hiện diện chờn vờn, của hai thể chế chính trị đối nghịch sống chết, trên cùng một vùng đất, cũng góp phần tích cực, đẩy tuổi thanh xuân xa dần cái nôi họ được sinh ra. Và vì không thể chối bỏ nơi chôn nhau cắt rốn, sự đi đi về về, được xem như là một phương thức, được nhiều người áp dụng. Nhà thơ Hà Nguyên Dũng cũng chọn giải pháp này. Một trong nhiều chuyến thăm nhà khác, nhà thơ đã hội ngộ với bến đò Hà Mật. Cái bến đò được coi như là cửa ngõ, cổng vào vạt đất đỡ đầu của anh. Dĩ nhiên thơ đã được dùng đến, để giải tỏa những xúc cảm, những suy tưởng của người làm thơ, trong giây phút vừa hội ngộ vừa chia tay.

Nhờ kỹ thuật vững vàng, những hình ảnh trưng dụng khá cũ, trong bài Qua Đò Hà Mật, được cứu thoát sự nhàm chán. Đồng thời, cũng giúp hơi thơ thở trọn vẹn cái không khí xót xa, mà tác giả muốn đạt đến:

Hăm lăm năm trước bến sông này

khách xuống đò lên đường gió bụi

mang mái rạ, dòng sông, dáng núi

ý chí tang bồng, đi viễn phương

bao nhiêu sóng gió, bao đoạn trường

xoi lỡ chân đời cây bậc rễ

thân nghiêng nghiêng ngã vào bóng xế

lá tóc sâu quăn, đã bạc lòng ?

đời như sông khúc rộng, khúc nông

lòng người lớn ròng như nước

ta – Lưu, Nguyễn , lỡ đường thắp đuốc

lơ quơ soi tìm lại đường trần

ngày ta đi lửa cháy trong thân

ngày trở lại bụi tro than đóng

có phải bờ lau tân khách vọng

nước sông Hà như Dịch thủy trôi

đò dọc đò ngang hút bóng rồi

có tiếng dế trong hồn ra rả

con chim về rúc trong vòm lá

ta rúc đâu đây, đêm mịt mù

ngọn đen dầu tỏa bóng phù du

chén rượu lạt, không hâm lòng nổi

ngoài sóng gió tung trời, mưa xối

rừng quê cây ngả rã riêng lòng

ta lại đi trên nỗi thương mong

không biết được phương nào ta tới

quanh đời ta trăm con sóng dội

hai nhánh tay không chống nổi lòng !

(Qua Đò Hà Mật – Quê Tình, 11,12, 13)

Có thể lượm ra từ bài thơ trên những từ đẹp, thích hợp: lá tóc, lơ quơ, rã riêng lòng. Những câu thơ hay: xoi lỡ chân đời chân bật rễ - lá tóc sâu quăn đã bạc lòng - chén rượu lạt không hâm lòng nổi - quanh đời ta trăm con sóng dội. Và những liên tưởng rất thơ: có tiếng dế trong hồn ra rả / con chim về rúc trong vòm lá / ta rúc đâu đây, đêm mịt mù.

Bài kế tiếp trong cùng tập Quê Tình, Hà Nguyên Dũng đã ví sự ra đi của anh như một dòng sông. Tác giả không giấu những điểm đến trong ước mơ của mình: “... từ làng quê tôi mơ ước những phương trời / đất ngọt phù sa, trời thơm nắng mật, nơi bóng đàn chim bay mát đất...Ngày tôi đi mơ ước no lòng.....” Sự chân thật này, có thể đánh rơi một phần nào cốt cách của người lãng tử. Rất may, Hà Nguyên Dũng đã diễn tả tâm trạng của những người trong cuộc, cũng như ngoại cảnh nơi diễn ra cuộc chia ly thật tuyệt vời:

“... em gánh nước về sững người, khựng lại

đôi thùng chao, nước sánh, lòng rưng rưng

em vịn cây đòn gánh ngó mông lung

chân tôi bước đầm đầm qua ngõ vắng...”

...

“khi tôi nhổ tôi ra khỏi chốn chôn nhau

nhổ vụng trộm làm đứt chùm rễ cái

nên tôi bây giờ lòng sầu héo mãi

dẫu quê người đất ngọt trời thơm”

(Đi, Cũng Như Sông – Quê Tình, 14, 15)

Tôi chợt hình dung được sự gật gù thú vị của Hà Nguyên Dũng khi anh hạ tay viết lên được động từ nhổ một cách thích hợp, ngon lành đến vậy. Và động tác này được đi liền với một trạng thái lo sợ không đâu, thật dễ thương: nhổ vụng trộm. Bốn chữ làm đứt chùm rễ cái cũng là một hình ảnh xuất thần, giàu thơ, không dễ được nhiều lần bắt gặp. Hà Nguyên Dũng vừa bụng với chính mình là đúng thôi. Cái hạnh phúc của người làm thơ, tuyệt đỉnh ở điểm này.

Với ba mươi sáu đứa con, được khai sinh bằng những tên gọi khá đẹp, Hà Nguyên Dũng, đã “đăng ký” cùng nhà xuất bản Văn Nghệ để xin “hộ khẩu” cho gia-đình-thơ thứ nhất của anh. Quê Tình là tên chung của tổ ấm, không dành riêng cho thành viên ngũ ngôn, lục bát, hay thất ngôn... nào. Tổng thể của nội dung, cũng quây quần bên gốc tình dành cho con đất, con người, vốn cùng màu da với tác giả. Dĩ nhiên, hồn đất Hà Mật là nguồn cội cho dòng thơ quê hương Hà Nguyên Dũng. Với những nơi lưu cư, tạm dung hoặc tình cờ dừng chân, anh chàng người thơ đất Quảng Nam cũng không thiếu những lãng mạn, bay bướm. Cụ thể, với Đà Lạt, anh đi dạo ngắm hoa, và ngộ ra thơ:

“... chân ta bước ngập ngừng qua mấy nẻo

hồn ta bay mắt lượn sa đà

vì trong sắc màu lên tiếng réo

hồn hoa còn thoang thoảng hương xa...”

(Nghĩ Từ Đà Lạt, Quê Tình, 86)

“... Đà Lạt buồn như nỗi tình xa

buồn lây sang những sắc hoa, và

những vòng tay khép đan che ngực

sợ lỗi nhịp tình, sợ vắng xa

Đà Lạt mặt trời như bóng trăng

mắt em sầu đẹp và mơ màng

ngày tôi trở gót chân du lãng

em ngó, lòng như muốn quá giang”

(Đà Lạt, Quê Tình, 58)

Hoặc với một cuộc tình có thật lẫn không thật ở Lộc Ninh:

“... Giang khách tìm một quán rượu quen

nhấp nhá vài chung cho ấm dạ

nữ quán nhìn ta ngờ ngợ quá

đâu ngờ hai tóc đã lên sương

...

hơn mười năm giấu kín nỗi lòng

đành làm khách qua đò vô thủy

ai biết được tận trong cốt tủy

nhưng nhức đau hoài một vết thương

...

nằm một đêm chưa ấm vạt giường

khách trở gót trời chưa sáng hẳn

nếu quả nghiệp giang hồ còn nặng

thì thôi, xin khách cứ ra roi

...

khách đi không hẹn lấy một lời

chẳng biết rẻo trời nào khách ở

Lộc Ninh có còn là nỗi nhớ

trong lòng giang khách nữa hay không !”

(Ngày Trở Lại Lộc Ninh – Quê Tình, trang 60-65)

Và với Ngày Trở Lại Biên Hòa :

“ những ngọn roi thương nhớ quật quật đau lòng

buộc ngươi phải vòng về phương mộng lỡ

ta đâu hay ngươi buồn, ta cầm muỗng gõ

hát vu vơ và ngó vu vơ

...

hai mươi năm về thành cũ gió bồi

ngươi ngậm ngải tìm trầm trưa phố nắng

một cái sẩy tay, một đời hụt hẫng

ngậm ngải mà đi về phía quê người”

(NTLBH – Quê Tình , 66-67)

Quê Tình đã được mở ra bằng bến đò Hà Mật, và cũng được khép lại, bởi chính vạt đất cưu mang bến đò này. Thi phẩm chấm dứt với sự về thăm của nhà thơ. Một dừng tay có vẻ có hậu, tuy không là một điều cần có trong thi ca. Chúng ta thử nghe nhà thơ dàn trải tâm sự mình ra sao, trong ngày trùng phùng chớp nhoáng cùng quê hương:

Hăm mấy năm chu du bốn phương

hơn đám mây trời phiêu lãng

tiện ngõ ta về thăm cố quán

đám trẻ thấy ta, ngó - xầm xì

sực nhơ ngày ta xuống đò đi

tuổi xấp xỉ bằng đàn trẻ đó

hăm mấy năm đầu mưa đầu gió

nay về cố quán biển dâu thay

từ lùm tre chim hoảng hốt bay

như cũng sợ con người lạ lẫm

vai đãy, áo quần mưa nắng đậm

đầu trần tóc cỏ cháy xơ rơ

mẹ ta, đôi mắt đèn dầu mờ

soi sát mặt thằng con yêu dấu

ta ra sông rửa khoai lang nấu

tiệc quê biệt đãi đứa con quê

ngôi nhà xiêu không bóng cây che

nắng nóng nhiễu và mưa rỉ rả

vồng khoai không kịp đâm đọt lá

cọng tong teo như cọng kẽm gai

mặt trời sa bóng nhoài – dài

ai đội củi đường xa lúi chúi

nén bó củi mừng mừng tủi tủi

người đi, người ở bàn tay không...

ta vội vàng xuống bến xuôi sông

chiều hối, gió đưa con sóng giục

lòng sông và lòng ta lềnh đục

một nỗi buồn đau kẻ bỏ nguồn !

(Ngày Về Hà Mật, Quê Tình, 97-99)

Nếu dựa theo lời thơ, ta không tìm thấy được bao nhiêu tâm sự của nhân vật chính. Người làm thơ đã khéo léo vịn vào những cảnh vật anh nêu lên, để thở vào đó những xót xa của mình. Hình ảnh ngoại cảnh là yếu điểm chính, từ đó hình dung ra nhân vật. Ngay người mẹ được nhắc tới cũng trở thành một ngoại cảnh, dù có biểu thị tình cảm bằng việc soi sát mặt đứa con. Bài thơ trở thành một họa phẩm. Được hoàn thành bởi chất liệu, lấy ngay từ cuộc sống mộc mạc nông thôn. Một nông thôn nghèo đói vì chiến tranh, không có nổi một bóng cây, đủ để che mát một mái rạ nhỏ. Nắng nhiễu nóng, mưa rỉ rả làm cùn mòn cả cỏ cây. Khoai sắn tong teo, gầy khô như một cọng kẽm gai. Thân xác con người từ đó, có thể suy ra.

Hà Nguyên Dũng một lần nữa chứng tỏ khả năng chọn chữ, và sắp xếp ngôn từ. Thật không thể không thấy: hoạt cảnh một đám trẻ em xầm xì, vì sự xuất hiện của một người thân đã lạ. Rồi đến những con chim thân thiết một thời, cũng chẳng đánh hơi ra được, sự thân tình đã có. Rất may, vẫn còn cái mừng mừng tủi tủi đến hốt hoảng trong giây lát. Tưởng cũng cần nên biết, thời gian của một cuộc thăm nhà, dù nhiều năm xa cách, thời bấy giờ, vẫn không mấy khi được kéo dài qua đêm. Đây cũng là nguyên do, ta thấy được những chữ dùng của nhà thơ thật chính xác “ta vội vàng xuống bến xuôi sông / chiều hối, gió đưa con sóng giục”. Cuối cùng mới lóe lên tâm sự người con của Quê Tình :

lòng sông và lòng ta lềnh đục

một nỗi buồn đau kẻ bỏ nguồn !

Giản dị chỉ có thế mà chua xót biết bao nhiêu. Hơi thơ của Hà Nguyên Dũng quả thật quá buồn, rất gần với ta thán, có lẽ vì vậy anh thường sử dụng dấu chấn than cho kết thúc một bài thơ.

Quê Tình, ngoài những bài thơ ẩm nước mắt dành cho quê hương, Hà Nguyên Dũng cũng không thiếu những ngọn chữ dành cho tình lứa đôi. Có điều thơ tình của anh cũng là một cõi bi quan không biên giới:

“... em chẻ đường ngôi cầm lọn tóc

tóc khô như thể đã khô lòng

ta đi như một con đò dọc

thuận gió lòng căng chẻ sóng dong

ta có trong ta một bến vắng

còn nghe sóng mắt của em chao

ta ngồi vò võ bên trời lặng

nghe tiếng chân ai lội cắm sào...”

(Hụt Hẫng, Quê Tình, 44-46)

“Buổi ta đi em đứng ở bên lề

đôi mắt chiếu sáng dài theo quốc lộ

ta quay lại thấy em như cột số

dựng chênh vênh trên dốc khúc quanh đường

ta đã đi và đã đến ngàn phương

không nhớ được em là cây số mấy

chỉ mang máng trên đường xuôi ngược ấy

cây-số-em thoáng hiện vụt qua lòng

xa Ngọc Hà ta có nhớ buồn không

ta chẳng bết bởi lòng ta lắm nỗi

một thoáng em mỏng mảnh như làn khói

dựng âm thầm trong buổi chiều khô

em thấy ta như thấy chiếc xe đò

hành khách xuống lên đứng ngồi lố nhố

em vẫn biết trong ta không còn chỗ

nên đắn đo không dám quá giang lòng”

(Khi Xa Ngọc Hà, Quê Tình 49-50)

Ví von, kiểu cọ thường hay làm phiền lòng bạn đọc, nhất là khi nghiêng mắt vào những văn bản được gọi “đọc thơ”. Cũng may, bài viết này cũng như nhiều bài đã viết khác của tôi, chỉ mang tính cách ăn theo một tác giả, tùy hứng mà vui chơi, không có cả một bố cục, một lối viết chính qui nào làm khuôn mẫu. Bạn đọc nếu đồng tình và dư giờ chút đỉnh mời đọc chơi. Những bài viết thuộc dạng vô thưởng vô phạt này, không dự phần vào chữ nghĩa cao cả của văn chương. Cùng lắm nó chỉ dành cho người viết và người được viết, đọc lại một số thơ, cả hai cùng yêu thích. Người viết không có trình độ cần thiết của một nhà phê bình, nên ở đây không dựa vào những ý kiến thông thái của bất cứ ai làm thước đo để so sánh thơ đang đọc. Dẫu sao, cũng để sẵn một lời xin lỗi ở đây, cho những ai vừa đọc vừa chửi thề.

Tôi không gọi ngôi nhà thơ, mà nhìn nhận gia-đình-thơ, bởi vì có ngôi nhà chưa chắc có gia đình. Nhưng có gia đình, thường không thể không có ngôi nhà. Gia-đình-thơ thứ hai của Hà Nguyên Dũng, tôi đang ghé thăm có tên gọi Hột Muối Bỏ Sông.

Điều trước tiên, không thể không ngẫm nghĩ về cái tên tác phẩm. Có thể Hà Nguyên Dũng cho rằng: thơ anh có đầy đủ tính chất nồng mặn của hột muối. Một tinh thể đầu thai từ nước biển, cần thiết cho con người. Và có lẽ, anh cũng đã hình dung thi ca là một dòng sông. Hột muối bỏ sông, sông không thể có vị mặn, nhưng hột muối ắt bị hòa tan. Sự khiêm nhường được nhìn thấy ở đây. Nhưng không hẳn như vậy. Ông bà ta hình như đã có nói “đem muối bỏ biển” để phê phán một việc làm vô ích. Muối-Thơ của Hà Nguyên Dũng không bỏ biển mà bỏ sông, hẳn nhiên ít nhiều cũng có niềm kiêu hãnh. Muối-Thơ của Hà Nguyên Dũng vóc dáng như thế nào ? Giá trị căn bản ra sao ? Câu trả lời, quyền thẩm định, tùy theo từng bạn đọc. Ở đây, tôi chỉ xin trích dẫn những gì mình thích, nếu hứng, sẽ tán tào lao đôi dòng, gọi là cảm ơn tác giả.

Bàn tay, bã vai, Hà Nguyên Dũng đã níu kéo, vịn vào để làm thơ, trong thi phẩm này, vẫn còn là những con đất, những địa danh. Nhớ về một “Mùa Hè Đỏ Lửa”, một chiến công của VNCH, ngày 16 tháng 9 năm 1962, dựng cờ trên cổ thành Quảng Trị, tác giả đã rất khéo léo, trưng ra những dòng thơ chung chung, cho cả hai phe tham chiến. Nhà xuất bản Trẻ, đơn vị chịu trách nhiệm xuất bản thi phẩm, không thể cắt bỏ. Chỉ tiếc bài thơ, có thể có nhiều người chỉ đọc lướt qua:

“Chỗ ở về chưa quen lối

tên người còn lạ miệng môi

Quảng Trị mùa hè lửa nổi

thịt xương cháy khét ngộp đời !

Anh đi trên đầu bom nổ

anh đi trên những xác người

cuộc sống chi mà cơ khổ

Chúa ơi ! Phật ơi ! Em ơi !...”

(Ở Quảng Trị, HMBS 14-15)

Năm 1981, tác giả có dịp trôi giạt đến Mỹ Lợi, Tiền Giang, để viết được những dòng ấm áp, xinh xắn hơn:

Mỹ Lợi ! đất ma không bén mảng

cây suy dinh dưỡng, tiếng chim khàn

thoáng thấy bọn ta về dựng lán

bên dòng kênh đục đĩa hân hoan !

...

có đứa vô lo nằm đã ngáy

hiếm khi ta thấy giấc mơ hiền

phải chi có tiếng gà thôn gáy

để thấy đời không đến nỗi quên !...”

(Mỹ Lợi, HMBS 23-25)

Đọc lướt qua những dòng thơ từ quê hương mà có của Hà Nguyên Dũng, tôi thấy rất rõ một điều. Cái chất Quảng Nam trong thơ anh thật đậm đà. Đây có thể là điều đương nhiên với riêng anh. Chính vì thế những bài thơ viết về Vĩnh Điện, Quảng Nam, Hội An... của anh đọc thật xứng với những cái rung đùi, gật gù, mà không cần hớp một ngụm trà hay tu một hớp rượu. Có thể tôi chủ quan vì tình đồng hương chăng ? Mời bạn đọc thử bài Vĩnh Điện, nếu bạn đã từng ghé nơi này, xem bài thơ của Hà Nguyên Dũng đã đạt chưa ? Tôi nhân danh cháu ngoại của Vĩnh Điện cảm ơn bạn và nhà thơ.

“Vĩnh Điện, tôi về ngày cuối năm

mùa đông buồn như một đám tang

khéo co cho mấy lòng vẫn lạnh

nỗi xót xa quê cứ rỉ tràn

Vĩnh Điện bao năm còn nghèo khô

Vĩnh Điện khéo ăn vẫn không no

những ngôi nhà như người luống tuổi

lọm khọn hai bên vẻ ngóng chờ

tôi coi Vĩnh Điện như người thân

Vĩnh Điện ngờ tôi là tha nhân

tôi vịn vai cầu ôn chuyện cũ

nhớ xót xa thuở mẹ tảo tần

thuở đó tôi thường lũn cũn theo

gánh trì vai mẹ bước xiêu xiêu

tay quơ tay níu vào mưa nắng

mẹ cố trườn qua nỗi ngặt nghèo

Vĩnh Điện như một bàn tay gầy

chợ đông không đầy được nửa ngày

tôi ngồi dụi dụi vào vai mẹ

bóng mẹ hiền thơm tợ bóng cây

Vĩnh Điện có hai đường ngã ba

một ngược lên đụng núi dội ra

một xuôi gặp biển sóng xô lại

quốc lộ chạy qua rước hết và

Vĩnh Điện như một người neo đơn

mũi đông trông thiệt dễ mũi lòng

tôi trong Vĩnh Điện sao côi cút !

tôi ngoài Vĩnh Điện sao bồn chồn ? !”

(Vĩnh Điện, HMBS, 55-57)

Bên cạnh địa danh, sông, ao, vườn, ruộng..., con người và cả những nhân vật lẫy lừng một thời, cũng được Hà Nguyên Dũng men theo họ mà lượm thơ. Cũng na ná như Hoàng Lộc, Phan Xuân Sinh...Hà Nguyên Dũng thường bày tỏ tâm sự u uẩn của mình qua những đối thoại tưởng tượng. Đây có phải là cơ hội, để nhìn ra cái khí phách của một người làm thơ chăng ? Dù sao, cả ba nhà thơ đất Quảng, nhờ tài nghệ và trải lòng mình ra để ươm con chữ, nên những bài của họ đã vượt xa, vượt rất xa thơ của một người, cũng từng hầu chuyện cùng đức Trần Hưng Đạo.

Trong Hột Muối Bỏ Sông, Hà Nguyên Dũng đã vịn vào Nguyễn Trải, Âu Cơ, Thúy Kiều, Sơn Tinh Thủy Tinh, Tiên Dung, Quan Công, Mỵ Châu, Hạng Vũ, Lã Vọng...để cho chính anh và bạn đọc, những sáng tác mà tôi tin anh rất ưng ý. Vài đoạn tiêu biểu trong loạt bài nêu trên:

“... ông sống xả thân, chết chẳng toàn thây

do trời cảm tấm lòng ông trung hậu

linh, làm Thánh có nơi nương náu

thân, làm ma đi vất vưởng tìm đầu !

tôi sinh trong thời phố giạt xa châu

thiên hạ đứng núi này trông núi nọ

tôi kẹt giữa hai sườn núi đó

nào khác chi thân cá chậu chim lồng !

...

từ bờ tre tôi cõng thân lên đường

không biết sẽ trôi sông lạc chợ

may thiệt, cuối cùng tôi hạnh ngộ

Nhà-thơ, tôi xách bút theo phù

tiếc, tài sơ, sức mọn, viết ngòi hư

dẫu sống xả lòng cũng không nên nổi

nay râu tóc úng buồn đỏ ối

chưa nên danh còn đợi đến bao giờ ?!

dù nên hư tôi dốc chí phù thơ

lòng vẫn biết Nhà-thơ giờ thất tán

cuộc trăm năm của tôi gần mãn hạn

biết đất trời có cảm tấm lòng tôi ?!

(thơ Làm Ở chùa Ông, tặng LH, HMBS 90-91)

tôi quả là một đứa thất phu

chí múc không đầy vỏ hến

sức cùng lắm ngang bằng sức kiến

không nhắc thân lên khỏi mặt đời

...

tôi thiệt không dám sánh cùng ông

nhưng cạn nghĩ thấy có đôi chỗ giống

ông, cùnh Hán tranh hùng, tôi, cùng đời tranh sống

ông thua thời, tôi lợ vận: tay không !

...

(Tâm Sự Cùng Hạng Vũ, HMBS, 101-103)

Với Hột Muối Bỏ Sông, Hà Nguyên Dũng đã đề tặng khá nhiều người anh quen biết. Tôi nghĩ rằng nội dung những bài thơ ấy là những dòng kỷ niệm rất đáng trân quí. Nhà thơ Hoàng Lộc chắc chắn sẽ vui khi đọc:

“... ta đứng buồn như dấu chấm than

cái bắt tay mạnh như dâu chấm

dấu chấm hết nửa đời lận đận

nửa đời ngươi toan dựng nghiệp thơ !

giờ ngươi đi như nước thoát bờ

ta còn chảy quẩn quanh trong nội

nguồn ngọn đã chia xa mấy đỗi

mà nghe róc rách mãi trong lòng...”

(Cuộc Chia Ly, tặng Hoàng Lộc, HMBS 53-54)

Thật ra, dù vịn vào một ai, mục đích chính của tác giả cũng chỉ mong giải bày tâm sự của mình. Những thua thiệt trong cuộc sống đời thường, tạo ra sự thất chí. Và từ bàn đạp này nỗi bi quan mỗi ngày một sinh nở. Tôi vẫn hoài nghi những nhà thơ thường nghiện nặng chứng bệnh bi thảm hóa cuộc sống của mình. Riêng nhà thơ Hà Nguyên Dũng có thật sự quá khó khăn trong cõi sinh nhai ? khi anh đã có đến ba thi phẩm được ấn hành. Một hạnh phúc, vượt lên trên nhiều người làm thơ khác. Nhưng trước khi tìm hiểu thêm về vấn đề này. Chúng ta thử xem qua gia-đình-thơ thứ ba của anh.

Cửa-Đợi-Sông-Hoài, tên thi phẩm, đúng là một lối chơi chữ, như nhà thơ Thành Tôn nhận xét. Đây vốn là hai danh từ riêng. Một của dòng sông; sông Hoài tại Hội An. Một của cửa biển; Cửa Đại cũng thuộc Hội An. Cửa Đại, còn được một số dân địa phương quen gọi là Cửa Đợi. Với hai tên ghép chung: Cửa-Đợi-Sông-Hoài, những người không phải là con dân xứ Quảng Nam, đa phần sẽ hiểu một cách đơn giản nhưng thi vị hơn: cánh cửa luôn luôn đợi chờ dòng sông - Cửa (danh từ), đợi (động từ), sông (danh từ), Hoài (trạng từ, có nghĩa luôn luôn) – Hình ảnh này nói lên được sự khắc khoải đợi mong những người con xa xứ (trong đó đương nhiên có Hà Nguyên Dũng) trở về. Nếu tôi là tác giả, tôi sẽ không thêm vào bốn gạch nối dính liền bốn chữ.

Cửa-Đợi-Sông-Hoài mở ra với dấu ấn có phần lạc quan. Cây mai là biểu tượng của tác giả đã rất thong dong, tự tại, gạt ra được những buồn phiền:

Chịu hãm mình trong chậu đất

không ai thúc bách được lòng ta

quanh năm ai nói, ai cười, mặc

gặp tiết xuân lành ta thốt hoa

Dấu hiệu vui coi vậy mà hình như không phải vậy.

Thơ Hà Nguyên Dũng vẫn còn xót xa buồn. Ba nét vẽ nổi trội trong Hột-Muối-Bỏ- Sông gồm: Mẹ, Vợ và Cái Tôi (của tác giả), được giới thiệu qua nhiều thể loại thơ khác nhau:

Với hơi thơ lục bát rất gần với ca dao đơn thuần, Hà Nguyên Dũng dành 48 câu trân trọng và thương nhớ cho người mẹ thân yêu của mình. Tình mẹ thời nào cũng bao la, cao cả. Âm nhạc, văn thơ, hội họa, nhiếp ảnh, điêu khắc... luôn luôn dành cho người mẹ ngôi vị trang trọng nhất. Hà Nguyên Dũng là nhà thơ, anh không thể cho phép ngòi bút mình bỏ quên công việc thiêng liêng này.

Tuy vậy, xin đời hiểu giùm: viết về những người thân yêu nhất của mình, là một công trình khó khăn hơn bất cứ chủ đề nào. Một phần quá nhiều tư liệu, quá nhiều hình ảnh, và hình ảnh nào cũng đẹp, không nở bỏ. Quá nhiều kỷ niệm. Buồn vui đều đáng được khoe khoang, lặp lại. Viết về những người thân yêu như gặm nhấm, sờ mó lại những gì đã có, vẫn còn đó, nhưng thật vô cùng xa cách. Viết về những người thân yêu là sống lại trung thực nhất với một quãng đời đã trôi qua, nhưng chưa hề mất. Chi tiết này, hình ảnh nọ, từng câu nói, từng tiếng cười, chen lấn, chồng chất lên nhau để đến với trái tim, với tâm hồn, chực chờ ngấm ra ngòi bút. Giữa những hổn loạn thầm kín đáng yêu ấy, phải nói là thật khó giữ được bình tĩnh để xử trí phân minh. Thậm chí đến sự sáng suốt nhiều khi cũng trở nên lạng quạng. Có lẽ vì tâm trạng chung đó, bài lục bát Ngồi Buồn Nhớ Mẹ của Hà Nguyên Dũng, chỉ đủ để đọc với xúc động. Nhưng chưa thuộc vào những bai thơ về mẹ xuất sắc.

bên phần ướt mẹ co, lo

con bên phần ráo ngáy no giấc hồng

lừa xương, xương xóc lưỡi phồng

miếng cơm búng Mẹ ngọt dòng sữa thơm

gót chân tôi bợt màu son

mẹ tôi sớm phải chịu đơn chiếc, đời...

như nhà không cột, Mẹ tôi

choãi người chống chọi, căng đời chở che

trên vai đôi thúng nặng đè

đường xa bấm mãi ngón tòe, gót chai

...

Mẹ tôi bước - bước nữa, la

mong nhà có cột, nóc mà náu nương

lòng tôi cạn xợt như mương

nửa thầm giậ, nửa thầm thương - ngậm ngùi

...

bên quan tài Mẹ xót xa

Mẹ - nguồn nước ngọt chan hòa đời con

...

Mẹ ơi, trước bước chân còn

nào sông nào biển nào non núi và

xưa còn Mẹ dắt con qua

sa cơ có Mẹ con sa lòng nhờ

...

ngồi buồn nhớ Mẹ, thầm thương

tôi côi cút giữa bốn phương mặt trời

ai nhường phần ráo ? Mẹ ơi

mắc xương con chịu ! Nghẹ đời con cam !”

(Ngồi Buồn Nhớ Mẹ, HMBS 11-14)

Vợ, theo tôi, là người đàn bà quan trọng đặc biệt, không có vị trí xếp hạng trong lòng, trong tình, của một người làm thơ phái nam. Từ xưa đến nay kẻ sĩ làm thơ tặng vợ không phải là ít. Nhưng số lượng phổ biến, so với thơ viết về mẹ, dứt khoát thua sút. Trái lại, giá trị nghệ thuật lẫn nội dung thường vượt trội. Điều này, có lẽ đã nhờ vào mùi hương xinh xắn, cùng cái tiềm ẩn kỳ diệu của một thứ tình nuôi giòng, giữ giống mà có. Cá nhân tôi, thú thật, rất tâm đắc với những bài được nhiều tác giả, viết về người đầu ấp, tay gối.

Hà Nguyên Dũng lập gia đình từ lúc nào, không rõ. Tình vợ chồng đến liền sau tình yêu hay không, không biết. Chỉ thấy được qua thơ, anh đã làm khổ vợ. Một việc làm tự nhiên, theo bản tính của nhiều ông chồng làm thơ. Thơ không đi liền với khổ. Thơ sánh vai khắng khí với sung sướng, hoan lạc. Nhưng diễm phúc này, chỉ dành độc quyền cho người đích-thực-làm-thơ.(có cả triệu người không hề là người-làm-thơ-đích-thực, dù họ nhân danh thi sĩ, có in thiệp phát không). Cái nhận định: Thơ đi liền với Khổ, có thể có thật. Và dẫu cho có thật, cũng chỉ dành cho một người duy nhất. Đó là người vợ của những nhà thơ. Tôi không rõ qúy bà Nguyên Sa, Hữu Loan, Du Tử Lê, Nguyễn Duy, Trần Mạnh Hảo, Thái Tú Hạp, Tô Thùy Yên, Nguyễn Tất Nhiên, Trần Dạ Từ vv... khổ như thế nào. Riêng với bà Hà Nguyên Dũng được đọc thấy ngay đây:

“trong thơ anh đầy bóng dáng nhân tình

và giọng điệu xem ra còn luyến tiếc

trách giếng cạn mà lòng sao tha thiết

nước đổ rồi lại mong hốt đầy ly...

anh cơm nhà mà lo cái chi chi

chẳng lợi lộc bao nhiêucho cuộc sống

em và anh đồng sàng dị mộng

em lo ròm người chuyện mặc ấm ăn no

anh lại nằm cạy óc kiếm câu thơ

em đã phải bao nhiêu lần nhuộm tóc

không phải làm duyên mà giấu niềm khó nhọc

để anh yên lòng bắt bóng cầu danh

anh vui buồn với những giấc mơ anh

em vui buồn chuyện bán buôn ế, đắt

ngày mới cưới em tuy không tuyệt sắc

nhưng phải đâu là cỏ nội hoa hèn

mà giờ đây đã tiều tụy, hom hem

do em phải làm thân cò lặn lội

chồng và con như lũ tằm ăn rổi

nên trăm dâu trút xuống một đầu tằm

anh làm thơ, như làm ruộng ăn cơm nằm

em nuôi chồng con, như nuôi tằm ăn cơm đứng

cặp nhẫn, đôi bông gỡ dần lúc túng

đôi ta giờ còn lại chút nhau thôi

và hai con làm của quý để đời

...

anh sống lơ mơ với chuyện hão huyền

không biết được gạo trong thùng còn, hết

khi thấy con nghiêng nồi cạy, vét

anh giật mình ngó lại phía đời anh

là mái tóc em đã không còn xanh

anh là kẻ đã buông hình bắt bóng

tưởng hạnh phúc nằm trong danh vọng

hóa ra nằm gọn lõn trong tay em !”

(Thơ Tặng Người Vợ Khổ Hạnh, HMBS 41-44)

Với một phần hối lỗi, một phần thương yêu, Hà Nguyên Dũng đã vẽ những nét thơ cho vợ mình thật đậm đà. Cái hay ở đây không nằm trong những nhọc nhằn thể xác được trưng ra. Bởi những điều này không riêng chị Hà Nguyên Dũng gánh chịu, mà chia khá đều cho những người mẹ có đời sống kinh tế khó khăn. Cái hay nằm trong cái tình của người thơ, nằm ở những nụ chữ, những chồi hình ảnh khá đẹp, tạo ra được nhiều câu thơ rất óng mượt nhưng vô cùng giản dị: em lo ròm người chuyện mặc ấm, ăn no / anh lại nằm cạy óc kiếm câu thơ/ khi thấy con nghiêng nồi cạy, vét/

Tôi tin chắc chỉ cần một bài thơ này, đủ để cho chị Dũng hạnh phúc. Chị sẽ yêu chồng, yêu con nhiều hơn. Cặp nhẫn chị đã tháo ra, đôi bông chị đã cầm bán, chắc chắn đã lại trở về với chị, ngàn lần lấp lánh hơn, ấm áp hơn, cho dù trên đôi vành tai chị, trên những ngón tay chị, vẫn là những trống không, trơ trịu. Hạnh phúc biết bao nhiêu, khi chị vẫn có một người yêu thương mình, đang nằm gọn trong tay mình. Chị không có cái khổ lo đánh ghen, lo mất chồng, bởi những dáng nhân tình của chàng chỉ nằm trong giọng điệu xem ra còn luyến tiếc mà thôi. Huống chi “chỉ là thơ ấy mà”, nhiều khi “toàn là tưởng tượng !”

Về cái Cái Tôi (của nhà thơ), đây là điểm chủ yếu, có thể xác quyết: trong 100 nhà thơ sẽ có đến 99 ông, nói về mình bằng nhiều hình thức, phương cách khác nhau. Ai không làm vậy có lẽ là kẻ bất thường. Người làm thơ nói, viết về cái tôi của mình không chỉ tìm gặp trong một tập thơ, mà trong khá nhiều bài thơ của họ. Hà Nguyên Dũng cũng không khác. Cái tôi của anh đã có từ Quê Tình, kéo dài qua Hột Muối Bỏ Sông, kéo luôn qua Cửa-Đợi-Sông-Hoài. “Cái tôi” ấy chủ yếu nằm trong tâm sự, trong những thao thức trăn trở về thân phận, về cuộc sống, từ riêng đến chung.

Dựa theo Tâm Ca nằm ở trang 20, của Cửa-Đợi-Sông-Hoài, chúng ta biết, tác giả được ra đời trong một căn hầm đất, dùng để núp đạn đại bác, mà người Pháp thường bắn cầm chừng về ban đêm, vào những vùng lận cận thành phố Đà Nẵng. Hà Nguyên Dũng chua chát: “... quanh làng đại bác nổ trời long / phải đâu đại bác chào ta đến / đại bác gieo buồn khắp núi sông / tiếng súng chín năm trường rát ruột / đạn ghim vô cả giấc mơ hồng...”. Tiếng đại bác quả nhiên không vang lên, để chào mừng sự ra đời, không có cả người đỡ của một cậu bé. Nhưng Hà Nguyên Dũng đã được nghe một thứ âm-thanh-thời- đại, ngay trong thời anh chưa có một ý niệm nào về cuộc đời, cũng là điều quí hiếm. Biết đâu những âm vang lạ lùng kia, đã phần nào góp công giúp anh trở thành một nhà thơ vào mười mấy năm sau.

Hà Nguyên Dũng sớm mồ côi cha. Mẹ bước thêm một bước nữa. Năm tháng vẫn lững thững đi qua. Đứa con của Hà Mật bám theo tháng năm mà trường thành. Chẳng mấy chốc đã năm mươi lăm năm, một cái điểm vịn để anh ngó lại:

“... năm lăm năm đó bao dâu biển

nhìn lại đường xưa vẫn rợn lòng

hiện tại ván cờ đương bí rị

cho dù thí sĩ cũng không mong

giá đời nhân nhượng cho hoàn lại

còn đủ thời gian để gỡ không ?

tuổi đã năm lăm đời chạng vạng

dựa niềm hy vọng ấp cây trông

chớ nhắc làm chi chuyện Lã Vọng

đời còn Mục Công cũng đừng hòng

thì thôi lây lất cho qua bữa

cái nợ van chương trả nổi không ?

sống làm môn khách ăn ráo máng

thác nguyện xin kết cỏ ngậm vòng !”

(Tâm Ca CĐSH 20-23)

Trong suốt cuộc chơi thơ, Hà Nguyên Dũng đã tự tạo cho mình nhiều cơ hội, để đánh giá cuộc sống, để bày tỏ tấm lòng, hoài bảo riêng. Nỗi bi quan trong lòng anh hình như ngày một lan rộng. Con đất còn có lúc hết nơi để mở cõi. Nhưng cái buồn, cái rầu của một người, tự ép mình làm một kẻ thất chí thì vô cùng, không biên giới. Một phương cách biến những mặc cảm thua thiệt thành cao ngạo, mà nhà thơ xứ Quảng Nam này đã chọn, là đối thoại trong độc thoại với những bậc thánh hiền, như đã nói ở phần trên. Trong Cửa-Đợi-Sông-Hoài vẫn còn tiếp diễn những cuộc “kỳ ngộ” ấy:

“ thời của ông kẻ sĩ không nhiều

nhưng vẫn hiếm người được đời trọng dụng

ông phải sống trong nghèo túng

bụng đói mà sôi hay sôi máu kinh bang ?

thời của tôi kẻ sĩ đâu khan

thời nào cũng nhất thân nhì thế

tôi tứ cố vô thân giữa đời dâu bể

lại kém tài khó kiếm bữa cơm rau

tài làm thơ so với tài chăn trâu

thì ông được bát cơm, tơi danh hão

thiên hạ mấy người thực-vô-cầu-bảo ?

thiên hạ bao người quý mến văn chương ?

...

nếu biết làm thơ đời không trọng dụng

tôi đã tìm người học cách nuôi trâu...”

(Tâm Sự Cùng Bá Lý Hề, CĐSH 45-48)

“... Lưu Bang bỏ gái, gái than oán

gái bỏ ta, ta buồn khóc ròng

ta khóc ra thơ, người thưởng ngoạn

đời thường, đời thơ ta long đong”

(Đọc Tần Cung nữ oán Bái Công, nghĩ, CĐSH 59-60)

Khóc ra thơ quả là đại cao thủ. Thơ được người đời thưởng ngoạn mà đời thơ vẫn long đong. Vì sao ? Lý do, theo suy luận, nhà thơ chưa bằng lòng với thơ của mình ? Trọn một đời trọng vọng kẻ sĩ, và khởi từ nhận định cùng thói quen “... gái đẹp đâu bằng cuốn sách hay.../ ta có bao tiền mua sách đọc, chữ cõng ta đi khắp đó đây”, Hà Nguyên Dũng quyết tâm “phò”thơ . Cuối cùng anh đã có quyền hãnh diện:

“danh tướng xưa lấy ngựa bọc thây

ta mong được lấy thơ gói xác

kẻ vì thơ, người vì xã tắc

hy vọng đời khen thưởng công minh...”

(Uống Rượu Cùng Thơ, CĐSH, 27-35)

Cao ngạo thay ! Có lẽ Hà Nguyên Dũng thành công lớn trong loại thơ khẩu khí mới này. Đời đã thưởng gì cho anh ? Đã khen anh ra sao ? Những trang báo in, những trang web đi bài trang trọng. Những tuyển tập (Những Khuôn Mặt Thơ Mới, Thơ Tình Bốn Phương, Tháng Giêng Sài Gòn Anh Làm Thơ Yêu Em, Hai Thập Kỷ Thơ Huế, Thơ Thành Phố HCM, Thơ Miền Trung Thế Kỷ XX, Một Thế Kỷ Thơ Việt...) dành vài ba trang cho thơ... Và sự đón nhận của bạn đọc, và sự tán phục chia xẻ của bè bạn. Còn nữa và quan trọng hơn: sự kính phục của con, sự tin yêu bao che của vợ. Quà tặng của đời chung qui là một cái danh.

Người ta thường nói “Một trời tâm sự” quả rất đúng. Đọc Hà Nguyên Dũng, càng thấy rất rõ điều này. Tôi rất tiếc đã bỏ sót khá nhiều những suy tư, đánh giá về cuộc đời qua mỗi bài thơ anh viết. Bởi vì, thú thật, tôi đọc rất lấy được và viết vội vã, cạn sợt lấy có. Đọc và viết, riêng tôi, chỉ là một cách tập thể dục, trong thời kỳ đã quá giàu năm tháng thế thôi. Dù sao, trước khi ngừng gõ, tôi xin đưa nhận xét riêng đã bỏ thỏng ở đoạn trên: Nhà thơ của chúng ta không quá bi đát trong đời thường. Bởi ngoài một bà vợ chịu thương, chịu khó, anh còn có gia tài là hai đứa con bằng xương bằng thịt, cộng với ba gia-đình-thơ, tuy mỏng mảnh ở tầm vóc, nhưng nội dung đã đủ giúp anh thành danh, lãnh đưọc cái phần thưởng của đời.

Cái ước mong “lấy thơ gói xác” của Hà Nguyên Dũng kể như đã thành. Tôi, một bạn đọc, một người yêu thơ xin kính mừng anh.

Hà Khánh Quân

08-4-2010