Trần Tuấn Kiệt, mây phiêu du

 

Bùi Ngọc Tuấn

 

 

Tóc bay khuất giải Ngân Hà

Tuyệt vời thấm mộng, đêm là đêm xưa

 

Một buổi tối cuối năm - đâu đó vào năm 1965, 1966 - trong sân trường Đại Học Văn Khoa, vắng lặng, yên tĩnh ngay giữa những ồn ào của trung tâm thành phố Saigon đang chờ đón Tết, Trần Tuấn Kiệt vời tay lên vầng trăng đọc cho tôi nghe hai câu thơ tuyệt vời ấy.

 

Kiệt đọc xong, đứng im lặng. Tôi đứng im lặng. Hồi lâu. Bởi v́ không c̣n ǵ để nói vào lúc đó. Bởi v́ không có ǵ nên nói vào lúc đó. Những câu thơ ngân vọng măi đến bây giờ. 40 năm sau.

 

Tôi quen Trần Tuấn Kiệt một cách t́nh cờ, khi anh đến trường Đại Học Văn Khoa t́m Phạm Quốc Bảo. Chúng tôi đi uống café ở góc đường Gia Long và Nguyễn Trung Trực, trước cổng trường Văn Khoa, rồi thân với nhau từ đó. Không ngày nào không đi lang thang với nhau, nhiều hôm cả sáng, cả chiều, cả tối. Trần Tuấn Kiệt thủa ấy có một cái xe velo solex, tôi đi một cái xe mobylette. Tôi thường chở Kiệt trên cái mobylette đó. Nơi chúng tôi lang thang là hè phố Saigon, những hành sách cũ, những quán vỉa hè. Cả hai đứa ít khi nào vào La Pagode ngồi, h́nh như v́ cái phong thái giang hồ của hai đứa ít hợp với nơi 'bàn cao, cửa kính' ấy. Quán café, quán ăn vỉa hè là nơi hai chàng 'tọa thị' hàng giờ. Ngoài việc làm thơ, Kiệt không làm ǵ cả. C̣n tôi th́ đi học như đi chơi. Đầu năm đến ghi danh rồi mỗi ngày đến trường gửi xe, xong ra quán café ngồi, cuối năm đi thi. Hai đứa tôi có nhiều th́ giờ hơn ai hết, ở Saigon lúc đó.

 

Trước đây, khi viết về Nguyễn Đức Sơn, tôi có nói rằng: '…ở Việt Nam tuy có rất nhiều người làm thơ hay, nhưng chỉ có ba người thật sự sống cuộc đời thi sĩ, họ và thơ là một, ngoài thơ ra họ không có ǵ khác, không c̣n ǵ khác, không muốn ǵ khác, không là ǵ khác. Sơn là một, hai người kia là Bùi Giáng và Trần Tuấn Kiệt…’  Quả t́nh ngoài thơ ra, Kiệt không làm ǵ cả, không có ǵ cả. H́nh như khi viết về Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyền có nhắc lại lời Khổng Tử nói về Lăo Tử (trong Nam Hoa Kinh)  để ví Bùi Giáng như là một 'con rồng'. Nếu Bùi Giáng như ‘rồng’ th́ tôi thấy Trần Tuấn Kiệt như một 'vầng mây trắng', bay lang thang vô định. Vầng mây trắng không làm ǵ cho trời, cho đất. Nhưng đất trời sẽ không c̣n là đất trời nếu thiếu đi những vầng mây phiêu du khắp chốn ấy.

 

Hăy đọc mà nghe:

 

                Nai

        Lên theo đỉnh núi mơ màng

        Một con nai đứng vọng ngàn trong sương

        Vách cao đá dựng trăng buồn

        Tơi bời tiếng lá, mưa luồng lũng sâu

        Gót thầm nai tếch ngàn thâu

        Nhân gian nghe cũng vọng sầu bao la

 

Mới đọc lần đầu, nhạc điệu, âm hưởng man mác của bài thơ làm ta bâng khuâng. (Như tiếng ḥn sỏi vừa ném xuống hồ nước). Đọc lại những lần nữa, những ư t́nh tiềm ẩn thấp thoáng ẩn hiện, chợt vang vọng lên, ngân dài bất tuyệt (như những ṿng sóng lan ra trên mặt nước lặng).

 

Thơ Trần Tuấn Kiệt như thế.

 

 

Và hăy đọc thêm vài bài khác:

 

Em c̣n hái trái

 

Em c̣n hái trái bên cây

Vết son mùa để dấu hài đầu tiên

Loi choi bước nhảy chân chim

Gió tan mây tụ đảo điên hồn người

Em c̣n hái nữa hay thôi

Vết tay chín móng đă mười yêu thương

Phiêu-du trở bến trong vườn

Một gịng nước thẳm bên nguồn em đang…

Vườn chim trái mộng hoa vàng

Nửa đêm trăng cũng huy hoàng bên em

 

 

Đưng xuân

 

Ta về đâu những con đường

Lệ sầu ai răi phấn hương mau tàn

Xuân đời nhan sắc truy hoan

Rượu t́nh tri kỷ trần gian mấy người

Ca thâu đàn hát tan rồi

Mây xuân chở mộng qua trời về đâu

 

Biển khuya

 

Biển khuya sóng vổ lên hồn

Ta nằm nghe lặng tiếng cồn dâu xanh

Vầng trăng lửa Hạ treo nhành

Vực sâu rêu phủ mấy cành củi khô

Ngàn xưa hoa trắng phiêu du

Nước sa buồn với mùa Thu cách nguồn

Trăm sông buồn cũng xô luôn

Quanh co bến lạ máu xương rụng sầu

Sóng dồi giấc ngủ đêm thâu

Vầng trăng ngọc thạch ửng mầu tồn sinh

 

Khúc Phượng Cầu Hoàng

 

Chiều nghe khúc Phượng Cầu Hoàng

Nỗi buồn thiên cổ tiếng đàn ngh́n năm

Lệ châu rơi xuống âm thầm

Tương Như Tư Mă cánh bằng đă xa

       

Mùa vu lan

 

mộng vàng ai thếp màu son nhạt

kiếm khách mài gươm dưới nguyệt tàn

ta về trễ quá muôn năm trước

trống đồn bi kư cơi nhân gian

 

em đẹp c̣n đây dáng mỹ nhân

Tây Thi gái Việt sắc mê hồn

ta say t́nh sử thương thiên cổ

mấy nếp lâu đài rộn gót son

 

ấy ai cưỡi ngựa chơi vườn cũ

khua trống chiêng xưa bóng chập chờn

ḱa xem trăng mộng thành thiên cổ

hoa lá vin cành điệp dưới thôn

 

Em đi lễ Phật Vu Lan mới

dạo chùa lễ Phật nức hương sen

cho anh gởi chút t́nh ân ái

về dưới Phật đài vui với Em

 

 

Tượng

 

Em đi chân bước lạc đà

Suốt miền ải hạn giữa sa mạc người

Phượng hoàng xuống đậu hai vai

Ngậm hoa quỳ nhớ thiên thai không về

Ngàn năm mây trắng trôi đi

Với hồn xưa động bốn bề không gian

 

 

Bến ngựa

tặng Bùi Ngọc Tuấn

 

Khi xưa ta đến bên thành

Cỏ cây cũng nhớ thương ḿnh ra hoa

Vầng trăng bến ngựa giang hồ

Bia thành vách mộ ḷng ta chợt buồn

 

 

Hạc thiêng

tặng Phan Bá Thụy Dương

 

Thơ bay vàng cánh hạc chiều

Núi sông trăng mới bên triều biển xanh

Mươi năm lỡ bước thị thành

Mộng đời ủ lại mái tranh sau vườn

Bao người đánh mất quê hương

Trăm năm hiện hữu ai buồn v́ ai!

Tuổi đời mỏng cánh hạc bay

Động ḷng thiên cổ gió mây qua đèo

 

 

 

Quê hương

tặng Phương Triều

 

Ḷng ta v́ quá đỗi nhớ thương

Cành hoa bụp cũ khóc bên đường

Bến khuya Sa đéc trăng mười sáu

Mấy độ ch́m theo sóng lớp lang

Hỡi người con gái bến Tân quy

Nàng hát ta nghe hát những ǵ?

Tóc xơa bốn trời trăng gió tụ

Mây vờn âm điệu nét phương phi

Hát nữa nàng ơi! năo bốn trời

Cành hoa bụp cũ bến kia rơi

Quê hương khúc hát chừng đưa lại

Lớp sóng trường giang lạnh đến trời

 

 

Từ thời c̣n rất trẻ, vào thập niên 1950, Trần Tuấn Kiệt đă xuất hiện trên ‘Văn Hoá Ngày Nay’ của nhà văn Nhất Linh. Ngay từ bài thơ đầu tiên trong đời được đăng báo, Kiệt đă được trả tiền nhuận bút, khá hậu hĩnh. Cái tên Sa Giang Trần Tuấn Kiệt ngay từ buổi đầu đă có chỗ đứng riêng biệt, vững vàng trong thi đàn Việt Nam.

 

Tiếng thơ Trần Tuấn Kiệt đầy những âm vọng của thơ Lư Thương Ẩn và Đỗ Phủ, thêm vào đó là những ngậm ngùi, mênh mang của gịng thơ lục bát nói về những u sầu của ḷng người mà ngàn năm cứ trầm vang những nỗi niềm của cuộc phù sinh. Ngoại trừ tập ‘Triều Miên Ngâm Khúc’ nói về những đớn đau của một người cha mất con, nh́n vào cuộc đời đầy sinh ly tử biệt; Những tập khác như ‘Nai’, ‘Cổng Gió ‘, ‘Thơ Trần Tuấn Kiệt’, ‘Em C̣n Hái Trái’, ‘Lời Gởi Cây Bông Vải’ … là những tiếng ḷng u hoài miên viễn trước kiếp người hữu hạn giữa gịng thời gian bất tận, và của đời người trầm luân trong một thời ‘Xuân Thu mới’ nhiễu nhương không khác ǵ thời Xuân Thu trong cổ sử. Trần Tuấn Kiệt không có những loại thơ t́nh của những t́nh nhân b́nh thường, như ta thường thấy trong thơ t́nh của những thi sĩ lừng danh khác. Không có những đắm say nồng nàn, không có những đáng cay, quằn quại. Chỉ có những mối sầu miên viễn, sầu t́nh ḥa cùng sầu đời, man mác, ngậm ngùi. Thơ t́nh của Trần Tuấn Kiệt không bao giờ có những lời tỏ t́nh trực tiếp, mà luôn luôn là những ẩn dụ và mối sầu t́nh cũng luôn luôn ḥa với mối sầu thiên cổ.

 

Ngôn ngữ Trần Tuấn Kiệt giản dị mà chở đầy những h́nh ảnh dù man mác mà thê thiết, trong một nhạc điệu trầm ngân như một tiếng thở dài.  T́nh yêu quê hương Việt Nam, yêu tiếng Việt vốn tràn ngập trong thơ văn Trần Tuấn Kiệt, nhưng ngắn gọn, rơ ràng và quyết liệt nhất là trong quyển ‘Tiếng Đồng Nội’, với vài gịng bố cáo đơn sơ ở đầu sách, đại khái là: cấm dịch ra bất kỳ ngôn ngữ nào khác. Nghĩa là phải người đọc phải  đọc cuốn tiểu thuyết này bằng tiếng Việt Nam

 

Kiệt viết rất nhiều, thơ, truyện ngắn, truyện dài, biên khảo (‘Tác Giả, Tác Phẩm’, Thi Ca Việt Nam Hiện Đại’ dày hàng ngh́n trang…., nhưng thơ vẫn là thể loại chính, hàng 5, 7 ngh́n bài trong 50 năm qua.

 

Thủa đó, nơi hai chàng lăng du là những quán vỉa hè. Ngồi trên những chiếc ghế đẩu thấp sát đất. Uống những ly rượu đế nhỏ. Nhắm những con khô mực nướng thơm. Kiệt thường nói: 'tao nghèo mà vui'. Nghèo th́ cũng đúng, nhưng vui th́ đúng hơn. Tôi cho rằng trên đời này chỉ có một ḿnh Trần Tuấn Kiệt là không biết buồn, biết lo. Những nỗi buồn, lo của sinh kế, của đời sống hàng ngày, của mọi người. Kiệt hồn nhiên như một đứa trẻ. Chỉ biết có thơ và rượu mà thôi.

 

Một buổi chiều tối, trong lúc đang ngồi uống café ở bên lề đường Lê Thánh Tôn, Tôi rủ Kiệt đi ăn tối. Kiệt không chịu, nhất định kéo tôi về nhà ăn cơm. Nhà Kiệt thời đó ở trong một ngơ hẻm nhỏ trên đường Phan Đ́nh Phùng, gần chợ Vườn Chuối. Căn nhà hẹp hơn một căn pḥng của người khác. Rộng chừng 2 thước, sâu chừng 4, 5 thước. Pḥng khách là một cái bàn nhỏ với hai cái ghế. Pḥng ngủ (và cũng là pḥng ăn) là một cái giường. Sau một bức vách ngăn là nhà bếp nhỏ. Trên vách nhà treo đầy tranh của những họa sĩ hàng đầu thời đó (Nguyễn Trung, Nguyên Khai, Nghiêu Đề…) tặng cho Kiệt. Đó là nơi hai vợ chồng Kiệt và cháu gái nhỏ sống (Lúc đó cháu Trần Triều Miên - con đầu của vợ chồng Kiệt đă gặp nạn, qua đời).

 

Về tới nhà Kiệt bảo vợ: 'anh Tuấn ăn cơm tối với tui'. Nói rồi, Kiệt kéo tôi xuống bếp khoe gà. Kiệt ham mê gà chọi. Anh có thể đói, nhưng gà phải no, phải có rượu bóp. Kiệt mở bu, bế gà ra vuốt ve hồi lâu. Hănh diện nói với tôi: 'mày thấy con gà này ngon không, đá vô địch'. Tôi biết ǵ về gà đá… Cười. Vợ Kiệt dọn cơm lên giường. Một niêu cơm nhỏ, một nồi cá kho nhỏ. Trong nồi chỉ có một con cá kho, trắng, to bằng 4 ngón tay. Nồi cơm được chừng 2 bát lớn, 3 bát nhỏ. Vợ Kiệt bế con đi, chừng 5 phút sau chị trở về với một ca sắt đầy bia. Kiệt với tôi chuyền nhau ca bia, uống. Vợ Kiệt bế con, đứng nh́n chúng tôi ăn, mặt cười rặng rỡ. Tôi chợt biết rằng ḿnh đang ăn phần cơm của chị. Ḷng đau thắt.

 

Kiệt làm thơ rất tức cười, gặp tờ giấy nào cũng viết lên đó, nào là tờ lịch, b́ thư, bản vỗ… Viết xong bài th́ bỏ vào một cái sọt tre lớn treo trên vách, kế cái bàn nhỏ tiếp khách. (Sau này nhớ lại, tôi mới thấy là trong nhà không có tủ, mà chỉ có vài ba cái sọt treo trên tường đựng đồ dùng. Cái sọt treo ở pḥng khách là để đựng thơ). Những tờ báo hỏi xin bài, th́ Kiệt quơ tay vào trong sọt, lấy ra dăm bảy, bài đưa cho họ. Kiệt làm thơ gần như không sửa đổi bao giờ. Thơ viết ra giấy là xong rồi. H́nh như thơ đẵ nằm trong đầu hàng loạt, hàng mươi bài mỗi lần. Có sửa ǵ, th́ sửa trong đầu, chứ đă viết ra giấy là xong rồi. Không nghĩ đến nữa. Tuy thế, mỗi bài thơ là một hoàn chỉnh. Không thể sửa ǵ nữa. (Cũng giống như cách Bùi Giáng và Nguyễn Đức Sơn làm thơ). Ba ông này quả thật là kỳ tài.

 

Trần Tuấn Kiệt là một cao thủ của trường phái Tây Sơn Nhạn. Có thời anh dạy vơ. Một hôm tôi bảo Kiệt chỉ cho một vài ngón để pḥng thân. Kiệt nói: 'mày không học tới nơi mà chỉ biết vài thế, tụi nó đánh chết'. Nói rồi anh bảo tôi khi sắp đánh nhau th́ tay trái chống vào cạnh sườn, tai phải nắm lại, nhưng ngón trỏ th́ thẳng ra chỉ chỉ vào mặt đối phương mà tiếp tục căi, rồi bất th́nh ĺnh cụp ngón trỏ lại, đấm ngay giữa trán đối phương, trước khi bỏ chạy. Cái cú giả vờ căi rồi lừa địch thủ mà đấm trước rồi chạy này tôi chưa có dịp thử, nên không biết hiệu nghiệm ra sao.

 

Một buổi tối kia. Hai đứa tôi vào hiệu ăn Chung Nhuận Hy (ở góc đường Công Lư - Lê Thánh Tôn), ngồi ở một bàn ngay bên lề đường, không gọi món ăn, mà chỉ uống 2 ly café bí-tất, mặc chủ hiệu lườm nguưt. Kiệt nói chờ lát nữa vào nhà sách Khai Trí lấy tiền nhuận bút. Đến 7 giờ rưỡi, mà Kiệt vẫn không chịu đi. Nói chờ đến 8 giờ, nhà sách đóng cửa mới gặp ông Khai Trí. Chúng tôi đến đó lúc Khai Trí đang sửa soạn đóng cửa, đang đếm tiền. Kiệt hỏi tiền bản quyền cuốn sách. Ông Khai Trí trả cho Kiệt hai ngàn - rẻ mạt. Chúng tôi đi về, Kiệt chia xấp tiền ra làm hai. Lật bọc yên xe Solex lên dấu xuống đó một phần, nói là để mang về cho vợ nuôi con. C̣n một phần bỏ túi dắt tôi vào quán nhậu. Ăn nhậu hồi lâu, Kiệt bỏ tôi ngồi đó, đứng dậy đi ra ngoài chừng mươi phút. Khi trở vàogọi thêm rượu, thêm món ăn. Hai thằng say tuư luư. Ăn nhậu xong c̣n rủ đi uống café. Tôi bảo Kiệt đi về đưa tiền cho vợ. Kiệt nói tỉnh queo: 'hồi năy tao ra lấy để trả tiền nhậu hết rồi'.  Tôi lạnh người, tỉnh hẳn rượu nhưng càng choáng váng. Viết một quyển sách mất rất nhiều thời giờ, tim óc, nhà xuất bản trả không được bao nhiêu, vậy mà không mang về cho vợ lấy được một nửa, dắt bạn đi nhậu hết. Có ai như ông trời này?

 

Ông Khai Trí c̣n nắm trọn bản quyền của hơn chục cuốn tiểu thuyết Kiệt viết, mỗi quyển trả vài ngàn bạc mà chỉ có đôi ba cuốn được in. Độc giả không bao giờ được đọc những quyển kia. Trong 40 năm nay tôi vẫn tự hỏi nên khen hay nên trách ông Khai Trí. Ông đă mua rẻ bản quyền cất tủ, hay ông đă t́m cách giúp nhà văn nghèo?

 

Để có thêm tiền, Kiệt làm cách khác. Thấy tôi có tí vốn chữ Hán, c̣n ḿnh vốn đă giỏi vơ, Kiệt bắt tôi chở vào Chợ Lớn, đến những hàng sách bên đường của người Tàu, t́m mua sách dạy vơ. Gặp quyển nào có h́nh người khoa chân múa tay cũng cầm lên hỏi tôi 'quyển ǵ đây?'... Cứ vài ngày chúng tôi lại mua được đôi ba quyển. Khi th́ Thiếu  Lâm, khi th́ Vơ Đang…Chúng tôi lại về khu trường Văn Khoa cũ, tôi ngồi uống café dịch miệng cho Kiệt nghe, từng thế đánh, thế đá. Nhiều chữ không rành, vậy mà Kiệt nhờ giỏi vơ biết ngay và hiểu rơ. Sau đó anh dựa trên những quyển sách này mà viết một lô sách dạy vơ. Bán rất chạy. Kiếm được tiền nuôi gia đ́nh.Tôi cười gần chết. 

 

Tôi rất nhớ và mến đời sống giản dị của Kiệt. Giản dị đến không ngờ, như có lần tôi hỏi Kiệt hồi c̣n ở Sa Đéc sống ra sao. Kiệt nói: ‘mỗi ngày tao đặt cái lờ ở ngoài mương bắt cá. Buổi sáng ra gỡ lấy 3 con cá lớn nhất.Một con tao đổi lấy một lít  rượu, một con tao đổi lấy một lít gạo, nấu cháo, c̣n con thứ ba tao nướng, rồi ngồi nhậu’ Tôi hỏi tiếp: ‘rồi ngày mai làm sao?’ Kiệt đáp tỉnh queo: ‘mơi làm dzậy nữa!’. 

 

Đời trôi về mỗi hướng. Sau mấy chục năm tôi vẫn là kẻ lăng du ở cuối vườn ảo mộng. Kiệt vẫn là vầng mây trắng, phiêu du giữa đất trời vô định. Đêm nay nhớ lại bạn xưa, ḷng dạt dào thương nhớ. Chén rượu đêm mưa đầu mùa thu ở Minnesota xót xa như nước mắt. Năm xưa có viết 2 bài thơ tặng Trần Tuấn Kiệt, như sau:

 

đêm buồn uống rượu một ḿnh

(gửi Trần Tuấn Kiệt)

 

nửa đêm nhớ một vầng trăng

chén nâng mời rượu - từng gịng lệ sa

sóng bên này giải ngân hà

thoảng âm tiếng khóc từ bờ bên kia

xuôi gịng tử biệt sinh ly

quê nhà nơi đó mà về được đâu

 

kể từ dâu biển rời nhau

trăng đêm nay vẫn nguyên mầu cố hương

biết đây là cơi vô thường

mà tâm thể vẫn đoạn trường xiết bao

 

buồn ơi đầy đọa măi sao

ḷng tươi muối xát -  gan bào tái tê

buồn ngồi uống rượu nửa khuya

chén này chưa cạn -  chén kia nối tràn

chén sầu dằn vặt tâm can

trăng vàng đêm lạnh lời than năo nề

 

buồn ơi! ta đă làm chi

ta ơi! buồn đă làm ǵ đời ta

 

và:

 

mới ốm dậy đêm nằm nghe mưa,

viết gửi Trần Tuấn Kiệt

 

đêm khuya không rượu mưa rơi

quạnh hiu bốn cơi - ngậm ngùi tâm tư

nằm im nghe động mái nhà

những năm tháng đă ra ma trở về

 

rượu không mà tưởng say nhè

tay bưng mặt khóc hỏi quê chốn nào

tang thương tàn cuộc binh đao

cơ trời sao để nghẹn ngào sử xanh

 

đêm mưa không rượu buồn tênh

đầm đầm lệ đổ - ư t́nh héo hon

mưa như đêm ở Saigon

trời se se lạnh theo buồn xa xăm

 

ḷng rung theo tiếng mưa thầm

giơ tay vuốt mặt lặng nằm nghe mưa

giọt sa, giọt nhẹ mơ hồ

giọt dài, giọt ngắn, nghe như giọt sầu

 

một ḿnh không rượu, đêm sâu

năm qua, ngày hết, mái đầu gió sương

quê nhà mù mịt đôi phương

một ḿnh thương tưởng, sao buồn chứa chan

 

rượu không, mưa ngớt, đêm tàn

nàm im nghe vọng thời gian nặng nề

 

rượu không mà tưởng say nhè

tay bưng mặt khóc hỏi quê chốn nào

 

 

bùi ngọc tuấn

Minnesota, tháng 9, 2006