NGƯỜI
ĐƯỢC VUA BAN “LỘC”
Ở Huế, người ta
gọi ông là “Nhà Minh Mạng học”. Ông thường xuyên
lui tới Lăng Minh Mạng. Mỗi lần người
Nhật Bản sang giúp Huế trùng tu di tích
lăng ,ông đều được mời làm
cố vấn. Dường
như sự nghiệp nghiên cứu lịch sử văn
hoá Huế của ông gắn liền với Minh Mạng,
vị vua sáng giá nhất trong
13 vua triều Nguyễn, với hai cuốn sách xôn xao
giới sử học cách đây hơn 10 năm : Lăng của Hoàng đế Minh
Mạng (1993) và Chính sách
khuyến nông dưới thời Minh Mạng ( 1996). Có
lẽ nhờ thế mà hương hồn vua Minh Mạng
đă “ban” cho ông nhiều “lộc” trong công việc và
đời sống. Đó là nhà sử học, nhà nghiên
cứu văn hoá
Huế Mai Khắc Ứng .
Mai Khắc Ứng
Ông
sống giản dị, vui tính, luôn cười nói với
mọi người. Mời tôi đến nhà uống
rượu, ông làm thơ gửi qua bưu điện
hướng dẫn đường đi lên nhà ông ở
cạnh chùa Thiên Mụ :
“Mời lên tịnh xá mà chơi /
Có con mái ghẹ
ham “thời” nhà thơ / Một thằng”
chống gậy” lơ mơ/
Cùng bầy tướng tá “Hu đơ”(bia Hu-da) lỡ th́ / Vượt cầu
Bạch Hổ mà đi / Qua Kim Long miết đến khi
đụng Chùa / Hỏi thằng râu trắng nơi mô / Thêm
ba chục bước là vô thấu nhà…”
Từ sau 1954 cho đến
đầu những năm 90 của thế kỷ
trước, ở miền
Bắc, cũng như cả nước sau này, thầy giáo
lịch sử nào cũng dạy học tṛ Triều
Nguyễn là “bán nước”, “cơng rắn cắn gà nhà”,
phải tỏ ḷng căm thù đối với “bọn” vua chúa Nguyễn; mà quên
mất rằng chính tên Nước Việt Nam thân yêu mà ta đang gọi hôm nay và một nửa non sông h́nh chữ S đều do
công lao của Vua Chúa Nguyễn mà có ! Những năm tháng
ấy, mà nhà sử học Mai Khắc Ứng đă lặng
lẽ đi t́m lại lịch sử để
đánh giá lại công lao Triều Nguyễn quả là vô cùng trách nhiệm trước
lịch sử và dũng cảm. Ông khẳng định
:” Các vương triều
đi qua, nhưng văn hoá c̣n lại. Qua tất cả
biển dâu lịch sử, Minh Mạng vẫn c̣n lại
với chúng ta ngày nay
như một nhà văn hoá lớn”. Mai
Khắc Ứng đă nhận
ra tầm cao kiến văn của vua Minh Mạng, kiến
trúc sư có tư duy văn hoá hùng mạnh, đă tạo
dựng nên Trung tâm Huế, chính là Di sản Văn hoá
thế giới ngày nay. Dường như lịch sử đă chọn
Mai Khắc Ứng để bày tỏ. Đọc hai
cuốn nghiên cứu vua Minh Mạng của Mai Khắc
Ứng, nhà
văn Hoàng Phủ Ngọc Tường thốt lên :
“Mai Khắc Ứng đă
đặt bàn tay đúng chỗ : Đánh
giá lại vị trí lịch sử của nhà Nguyễn.
Đây là một công bằng lịch sử không thể không
làm, là “ trả lại cho Xe-da những ǵ
là của Xê-da”.
Đă 15 năm sau khi các tập nghiên cứu về vua
Minh Mạng của Mai Khắc Ứng ra đời,
giới sử học và người đọc ngày càng
hiểu chính kiến và tấm ḷng của ông, càng quư ông. Mai
Khắc Ứng cũng đă cho xuất bản nhiều
tập khảo cứu quan trọng về triều
Nguyễn như “ Khiêm Lăng
và Vua Tự Đức” (2004),
Tư liệu về
Nguyễn Công Trứ (2001) . Vua Nguyễn “quư “ ông đến mức,
một lần có đoàn làm phim Hà Nội vào Điện Thái Hoà để quay
chiếc ngai vàng vua ngôi thiết triều trong Điện.
Họ mặc quần soọc, áo may ô, nói cười
ồn ào. Trong nhà điện vẫn sáng, nhưng họ
cắm đèn để quay đến chục lần
đèn vẫn không sáng. Họ ngạc nhiên hỏi chuyên gia
Mai Khắc Ứng, ông hiểu ra sự thiêng liêng của
“chốn ngai vàng”, liền ra phố mua hương hoa
về khấn vái. Khấn xong cắm vào đèn bật sáng liền ! Từ đó đoàn làm phim mỗi
lần vô chốn linh thiêng như chùa chiền, lăng
tẩm Huế đều phải áo quần
tử tế !
Mai Khắc Ứng là người đă
phát hiện ra cách giải mă những ô thơ khắc ở
Hiếu Lăng (Lăng Minh Mạng). Vua Minh Mạng
rất giỏi thơ, sành thơ và say thơ. Tại
viện Hán Nôm hiện c̣n lưu giữ 36 tập thơ
văn Minh Mạng, khoảng 12.000 trang A4 với hàng
chục ngàn bài thơ viết
bằng chữ Hán. Thời Minh Mạng là thời sinh ra thế hệ thơ
“thất thịnh Đường” với nhiều tên
tuổi lừng danh như Cao Bá Quát, Nguyễn Văn Siêu,
Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Tùng Thiện Vương,
Tuy Lư Vương.v.v..Vua Minh Mạng làm thơ về giang
sơn gấm vóc, về ruộng đồng, về
nghề nông… Thơ Minh Mạng được khắc vẽ
ở điện Thái Ḥa, lầu Ngọ Môn, đặc
biệt là ở Hiếu Lăng. Có thể nói Lăng Minh
Mạng là một bảo tàng thơ, bảo tàng tâm hồn
của nhà vua! Thơ được khắc thành từng ô
chữ trong từng dải liên ba, cổ diềm trên
bốn công tŕnh kiến trúc chính của Lăng là Bi Đ́nh,
Hiển Đức Môn, Sùng Ân
Điện, Minh Lâu! Số thơ ở
Hiếu Lăng lên đến trên 120 bài tứ tuyệt
được khắc từng câu thành 500 ô chữ tách
biệt.
Hàng trăm năm nay, các nhà nghiên cứu đă rất
băn khoăn mỗi khi đọc những câu thơ
chữ Hán riêng biệt, v́ nó chỉ một câu riêng biệt,
bí ẩn, không hiểu ư nói ǵ. Mai Khắc Ứng qua thời
gian dài nghiên cứu, đầu thập niên 90 của
thế kỷ XX, đă t́m ra được mối liên
hệ và cách xếp các ô chữ đó thành những bài
thơ tứ tuyệt theo đúng luật lệ của
cấu trúc và ngôn ngữ thơ Đường. Việc t́m
ra quy luật giải mă thơ Minh Mạng khắc ở
Hiếu Lăng thật t́nh cờ. Ông kể:
“ Một hôm tôi bắt gặp ở
lầu Minh Lâu bốn câu thơ nằm rải rác ở 4 ô
chữ. Đối chiếu với bài thơ tôi chụp
ở Viện Hán Nôm th́ 4 câu thơ này chính là bài thơ
tứ tuyệt của vua Minh Mạng khắc ở nóc
lầu Ngũ Phụng ( Ngọ Môn)”.
Thế là ch́a khóa giải mă được t́m ra ! Tuy nhiên hiện có rất nhiều câu thơ
ô pháp làm trang trí trên cổ diềm Nhà Bia
ở lăng, ông bảo rằng chưa “dịch”
được. Có thể do sự thất truyền rơi
vỡ do trùng tu lăng qua các thời
kỳ!
Là điều lạ là Vua Minh Mạng đă khắc
thơ về nghề nông lên nơi yên nghỉ ngàn đời
của ḿnh! . Ở Điện Sùng Ân có
bài thơ tả xóm thôn giàu có sung túc:
Vụ thu thóc đă đầy
kho- Ngoài đồng mùa hạ lúa ngô bời bời - Không lo
lính thú nên vui - Say sưa đập đất hát bài nhà nông .
Hoặc
bài thơ viết về thôn quê trù phú thanh b́nh như một
ước vọng ngàn đời:
Màu mỡ đất thêm mùa
/Thuế nhường, dân khá giả / Làng xóm ít mưu ma / Ruộng đồng dân hể
hả
Nhà sử học Mai Khắc Ứng năm nay
đă 76 tuổi. Ông người Hà
Tĩnh, đẹp lăo. Tóc râu trắng dài
như cước. Đôi mắt ông sáng thông minh lanh
lợi và nụ cười luôn nở trên môi. Ngồi
nâng rượu với ông trong căn nhà cấp 4 lợp
ngói mới tậu ở cạnh chùa Thiên Mụ, tôi hỏi : “Nghe nói bác có căn nhà rường
cột lim to đùng của quan lớn xưa trong Thành Nội to rộng
lắm, sao lên ở đây ?” . Ông bảo :
“Nhà ấy cho chuyên gia nước
ngoài thuê, đủ tiền cho các cháu đi du học mấy năm nay.
Vợ chồng tôi vừa mua căn nhà này để
dưỡng già. “Lộc” vua cả đấy
! Hai cháu học ra
trường, có công việc làm và định cư ở Canada bảo bố mẹ sang Tây ở, nhưng tôi không chịu.
Sang đó th́ sướng đấy, nhưng lấy đâu
ra vua Việt, sử Việt để mà đọc, mà ngẫm
nghĩ, mà tu thân ?. Nói thật là nhờ về làm con dân
Huế, nhờ vua Minh Mạng, tôi mới được
đổi đời”.
Rồi ông kể cho tôi nghe cuộc đời quá lận đận và nghèo
khổ của ông.
Năm 1954, học chưa xong cấp hai, chàng trai Mai
Khắc Ứng đă nhập ngũ .
Đơn vị hành quân lên Điện Biên, khí thế
lắm. Nhưng vừa tới Mường
Thanh th́ Pháp đầu hàng. Về Hà Nội,
được chuyển ngành về Bộ Thuỷ Lợi,
làm việc được mấy ngày th́ họ không cho làm
nữa v́ “con địa chủ”. Mới hay ở làng
bố ông, ông Mai Đinh bị quy địa chủ trong
CCRĐ. Thế là lang bạt đi làm
công nhân đắp đê quai cả năm trời. May
nhờ sửa sai cải cách lại được làm cán
bộ thuỷ lợi mấy năm . Măi
đến 1960 , ông mới đi học
cấp 3 rồi vào vào học
Khoa sử, Trường Đại học Tổng hợp
Hà Nội. Ra trường vào làm việc
tại Bảo tàng Cách mạng Việt Nam. Tết Bính
Thân (1976) theo nhà văn Sơn Tùng đến thăm bà Hoàng
Thị Thế (con gái cụ Hoàng Hoa Thám - khởi nghĩa
Yên Thế) . Bà Thế xem tướng người phán : “Ra khỏi
Hà Nội, vào Huế ngay. Vào Huế mới có nhà cửa
khang trang!”. Lời phán
như một định mệnh. Năm 1980, ông
được ngành văn hóa tỉnh B́nh Trị Thiên
(cũ) mời về công tác. Nghĩa
lời bà Thế đă thành sự thật, ông nhận
lời ngay. Thế là vô Huế với hai bàn tay trắng. Căn nhà 10 m2
ở 9-Lê Văn Hưu, Hà Nội v́ thương
bạn, cho bạn mượn để chăm vợ
ốm không đ̣i lại được, coi như bỏ
luôn. Vô Huế ông
chỉ xin làm chân nghiệp vụ. Ông được phân
cho căn pḥng
ở 3-Lê Trực là hai phần ba cái nhà bếp, nhà tắm
công cộng. Đó là những năm ăn bo
bo, cuốc đất trồng rau, nuôi lợn và nuôi con vô
cùng cơ cực. Nhưng đó cũng là những năm
ông say mê lịch sử triều Nguyễn, say mê vua Minh
Mạng. Một lần Công chúa Nguyễn Phước
Lương Linh (gọi là mệ Sen, con vua Thành Thái) nghe nói
có ông Ứng đang viết sử về Triều
Nguyễn, công chúa đến thăm. Công chúa đọc
bản thảo, rồi xúc động thấy gia đ́nh
Mai Khắc Ứng ở chỗ tồi tàn quá, lại chung với nhà tắm tập thể và ngay
trước cửa ra vào nhà nhà xí thùng thật bất
tiện, liền gọi đến cho một căn nhà
phụ c̣n bỏ trống. Đó là ngôi nhà 97- Mai Thức Loan
Huế . Lần đầu tiên trong
đời Mai Khắc Ứng được ở một
ngôi nhà tươm tất 2 tầng, có bếp và tiện nghi
sinh hoạt khép kín hoàn hảo. Nghe chuyện, Hoàng
Phủ Ngọc Tường bảo “ lộc vua đấy !”. Sau
khi hai cuốn sách về vua Minh Mạng ra đời,
Mai Khắc Ứng c̣n được vua ban cho nhiều
“lộc” nữa, như việc hai đứa con đi du
học, vợ chồng thường xuyên được
ngao du Âu, Mỹ…
Mai Khắc Ứng c̣n mua được một khu
đất 15.000 mét vuông ở Hương Hồ, bên bờ
Sông Hương, cách Huế 10 cây số phía thượng
nguồn để đầu tư xây dựng Làng
Văn hoá về nguồn. Ông sưu tầm vô cùng
nhiều hiện vật văn hoá các dân tộc Đông
Trường Sơn đưa về đây trưng bày
như cồng chiêng, gùi, nỏ, tượng mồ, ché
rượu.v.v... Ông xây dựng ở đây thành một làng
Cờ-Tu nguyên mẫu : có nhà Gươl, có tượng
mồ, cối chày giă gạo, nấu cơm lam, có các
điệu múa Cơ tu thân thuộc. Ở đây năm 2004
, Mai Khắc Ưng đă tổ chức một Trại sáng
tác điêu khắc dân gian tập hợp gần 20 nhà
điêu khắc của các dân tộc Tà ôi, Cơ Tu, Vân
Kiều về sáng tác. Các nghệ nhân này đă tạo
nên một không gian tượng
dân gian xúc động. Ông định xây dựng một địa chỉ du
lịch cho du khách đến thêm yêu Huế. Nhưng do quá
nhiều ngáng trở, làng Văn
hoá về nguồn chỉ tồn tại được
hai năm, v́ không xin được giấy phép hoạt
động…buộc ông phải nhượng lại cho
một doanh nhân du lịch. Sau hai tác phẩm về vua Minh
Mạng, ông vừa ra mắt cuốn hai cuốn sách “Khiêm
lăng và vua Tự Đức”, “ Nguyễn Công Trứ”,
chứng tỏ sức nghiên cứu của ông c̣n dồi dào
lắm…
Bây giờ th́ ông ngao du với bạn bè và chén
rượu, cười vuốt râu rồi ngâm thơ vua Minh Mạng:… Trung thần và chí sĩ / Vừa
ư cùng cao ngâm. Nhưng
với ông, việc khẳng định vị trí lịch
sử của Triều Nguyễn và vua Minh Mạng măi măi là
tấm gương sáng cho những người viết
sử đất nước này… Những cuộc đi nước
ngoài, dù được gần con cái, mở rộng tầm
nh́n ra thiên hạ, nhưng dường như không hợp
với tâm trạng của ông. Nên ông dành nhiều thời gian để nghĩ về “sự
đời” mà ḿnh từng trải. Sểnh nhà làm cuộc lênh đênh
/ Tha phương trôi giữa bồng bềnh tháng năm. Những nghĩ ngợi
đó của ông dồn vào một tập thơ dày mà ông
gọi là “kư sự vần” được đặt tên là
Dọc
thời tôi gồm những phần thơ tập
trung vào những chủ đề nhất định
như Đèo Ngang, “Thằng
nhỏ”…Đó là những suy tư mang tính trào lộng,
vui đùa với thế sự :
Đèo
ngang vừa trắng lại vừa đen/ Mạch
nước trong luôn chảy giữa lèn / Một thảm rêu
nhàu sau cuộc vật / Đôi bờ cỏ rối dấu
người chen...
Âu cũng là một lối chơi khi nhàn tản
xưa nay của các thầy đồ Nghệ.
Ngô Minh