Nguyễn Mộng Giác

CHÂN MANG GIẦY SỐ 6

của Song Thao

 

Mai sau người đọc Việt Nam khi giở những trang sách văn chương hải ngoại, thế nào họ cũng ṭ ṃ t́m hiểu kinh nghiệm lưu vong và di dân của thế hệ chúng ta. Và họ sẽ thấy biến chuyển phong phú của kinh nghiệm ấy.

Thật vậy, những đợt di tản đầu tiên sang định cư ở xứ người sau tháng Tư năm 1975 đă trải qua những kinh nghiệm bi thảm, những khó khăn bất ngờ thường dành cho những người mở đường. Chưa kịp qua khỏi cơn bàng hoàng v́ đột biến thảm khốc của lịch sử, họ đă phải đối diện với một tương lai bất trắc. Như Nguyễn Bá Trạc viết trong Ngọn Cỏ Bồng, họ ngơ ngác nhũn nhặn thu ḿnh như những củ khoai khi các hội thiện nguyện bảo lănh họ về, tŕnh diện họ trước họ đạo để kêu gọi ḷng nhân đạo. Họ lạc lơng trước một nếp sống hoàn toàn xa lạ, tự cô lập và đầy mặc cảm. Họ là bà mẹ quê bị bật gốc trong Chuyến Xe Về Làng Đại Từ của Trần Diệu Hằng, là bà ngoại lúng túng không biết cư xử thế nào trước chàng rể dị chủng trong truyện ngắn của Nguyễn Thị Hoàng Bắc. Lớp trẻ hơn cũng không gặp may mắn. Không phải v́ trở ngại do ḷng kỳ thị của người bản xứ. Không phải v́ óc đố kỵ thường có của dân địa phương trước một lớp di dân mới. Không. Tôi nhớ thời đó cả thế giới mở rộng ṿng tay đón tiếp những người tị nạn Việt Nam, ḷng nhân đạo chưa bị “mệt mỏi” như khoảng thập niên về sau. Trở ngại chính, là một trở ngại thuộc về nội tâm. Lịch sử chuyển biến đột ngột quá, cuộc di tản ra khỏi nước vội vă quá, đến nỗi đặt chân tới xứ người, nhiều người vẫn chưa hiểu v́ sao ta ra đi, v́ sao ta đến đây. Lời thơ của Cao Tần, Thanh Nam diễn tả chính xác, trọn vẹn tâm trạng bi đát của lớp người di tản thời ấy, và tôi tin rằng sau này, nếu muốn viết một bộ sử về các cuộc di dân quan trọng của dân tộc chúng ta, những lời thơ ấy là một sử liệu quí giá.

Những đợt vượt biên ồ ạt từ cuối thập niên 70 kéo dài cho đến giữa thập niên 90 tuy cũng bi thảm như đợt di tản, nhưng tâm trạng của người vượt biển ít phức tạp hơn. Thứ nhất, họ đă trải qua kinh nghiệm sống dưới chế độ cộng sản, nên quyết định ra đi là một quyết định dứt khoát, chấp nhận trước các bất trắc nguy hiểm và sẵn sàng chịu đựng những rủi ro bất lợi nếu phải bắt đầu lại từ số không ở xứ người. Thành thực mà nói, những người vượt biển chỉ lo cho những bất trắc trên đường vượt thoát, c̣n đời sống nơi xứ người th́ do thư từ của những người đi trước, họ biết tương lai chắc chắn sáng sủa hơn cuộc sống hiện tại. Cộng đồng người Việt ở ngoài biên giới đă thành h́nh, tin về các thành công của con em những người di tản trong thương trường, giáo dục...khiến những người di tản có căn cứ để quyết tâm hơn trong các quyết định ra đi hay ở lại. Người vượt biển đến các nước định cư với một gương mặt khác. Họ hăm hở chứ không ngậm ngùi hối tiếc. Họ tự tín xông xáo chứ không nhũn nhặn chịu đựng như những củ khoai. Những cụ già mơ về làng Đại Từ, những bà ngoại ngại mùi nhang làm phiền chàng rể vẫn c̣n đó, nhưng trong quan hệ với dân bản xứ, mặc cảm tự ti đă giảm bớt. Nhờ số đông, người Việt đă tự động tụ tập nhau lại thành những cộng đồng, cuối tuần gặp nhau nấu nướng nhậu nhẹt tán dóc theo kiểu Việt Nam, nhờ thế quên được cảm giác vong thân lạc lơng của mấy ngày phải sinh sống trong một môi trường xa lạ. Văn chương lưu vong bắt đầu có tiếng cười. Đọc Hợp Lưu của Hồ Trường An, chúng ta thấy đời sống nơi xứ lạ không phải chỉ có buồn, khổ, lưu lạc, tiếc nuối... Nhân vật của Hồ Trường An, nhất là các nữ nhân vật, dù sống nơi xứ người vẫn cười nói rôm rả, đấu hót tưng bừng về đủ thứ chuyện đầu cua tai nheo trên đời. Họ không hề "mang trên vai thân phận lưu vong, thân phận nhược tiểu" như cách nói khuôn sáo thường thấy. Họ sống ở Pháp, ở Mỹ, ở Đức mà như đang sống tại Mỹ Tho, Cần Thơ, Sài G̣n... Chưa phải đă "hội nhập" trọn vẹn vào cuộc sống mới, nhưng họ dựng được cuộc sống cũ trên đất mới, và t́m thấy được sự an toàn thoải mái trong khoảnh đất tự tạo ấy.

Hơn hai mươi ba năm đă trôi qua, kể từ ngày Sài G̣n thất thủ. Sau đợt di tản và vượt biển, là các đợt ODP đoàn tụ gia đ́nh, đợt HO của những gia đ́nh cải tạo, đợt "tường nhân" sau khi bức tường Bá linh sập xuống. Lớp nọ chồng lên lớp kia, tâm trạng người mới tới của lớp sau chắc chắn không khác tâm trạng của những lớp trước. Vẫn c̣n "những củ khoai" của Nguyễn Bá Trạc, những cụ già t́m chuyến xe về Đại Từ của Trần Diệu Hằng, những bà ngoại của Nguyễn Thị Hoàng Bắc. Nhưng xét trên đại thể, các tâm trạng ấy, kinh nghiệm ấy, cảnh huống ấy ngày càng trở thành cá biệt. Lớp già đă có "đất cũ" dễ mà sinh hoạt vào cuối tuần, ở đó họ t́m ra được bạn bè cùng thế hệ c̣n đông đúc đầy đủ hơn ở quê hương. Họ thoải mái lật album để ôn chuyện cũ, thoải mái tôn xưng nhau đúng theo hệ thống giá trị cũ trước 1975, thoải mái nhắc nhở cái thời hoàng kim óng ánh hào quang thủa nào. Lớp trẻ đầy tự tín v́ trưởng thành trong hệ thống giáo dục và xă hội mới, không cần phải t́m đến những ghetto như lớp đi trước, chỉ có một mối quan tâm là làm sao thăng tiến trên "đất mới" của ḿnh.

Tôi t́m thấy thành quả đáng mừng ấy của kinh nghiệm lưu vong trong tập truyện ngắn Chân Mang Giày Số 6 của Song Thao.

Nhân vật truyện ngắn của Song Thao khác với mẫu h́nh chung trong văn chương hải ngoại ở một điểm quan trọng: họ đă bước ra khỏi cái ghetto, dù là thứ ghetto rộn ràng vui vẻ như trong Hợp Lưu của Hồ Trường An.

Họ dứt khoát với tṛ chơi bệnh hoạn đă cũ: ngồi thu lu ở chỗ khuất nẻo ngắm nghía vết thương của ḿnh mà than thở, hối tiếc; lắng nghe tiếng thở dài của ḿnh để ráng t́m một ư nghĩa rồi khuếch đại thành một bản hợp xướng... Không phải truyện của Song Thao chỉ có những nhân vật trẻ trung mạnh khỏe, và họ gặp toàn may mắn trên đời. Không! Vào cái tuổi đă nếm đủ mùi thăng trầm của đời sống, ông không hồn nhiên cả tin như những người viết trẻ. Nếu làm một cuộc thống kê nhỏ, chúng ta sẽ thấy nhân vật của ông thuộc lớp già nhiều hơn lớp trẻ. Nhân vật chính của các truyện, dĩ nhiên là người Việt. Câu chuyện diễn tiến qua "cái nh́n" của nhân vật Việt. Nhưng điều quan trọng nhất, độc đáo nhất trong cách viết của Song Thao, là nhân vật chính người Việt của ông không c̣n là tù nhân của bất cứ thứ ghetto nào, bất cứ thứ mặc cảm nào, bất cứ thứ hoang tưởng nào.

Ra khỏi cái ghetto quá khứ Việt Nam, nhân vật truyện Song Thao mới ư thức được rằng nỗi đau Việt Nam không phải là nỗi đau duy nhất chỉ có dân tộc chúng ta phải gánh chịu. Khi chấm dứt tṛ chơi nuôi sẹo và ngắm sẹo, chúng ta sẽ thấy những người di dân thuộc các sắc tộc khác sống chung quanh chúng ta cũng có những bi kịch riêng của họ, nhiều khi bi kịch của họ c̣n khốc liệt hơn cả những ǵ chúng ta đă trải qua. Như trường hợp Eva (trong truyện Eva):

"Đại chiến thế giới là một khúc ngoặc quan trọng trong cuộc đời Eva. Bằng cách này hay cách khác, nó đă cướp đi của bà hai chỗ dựa vững chắc nhất của đời người. Cha bà tử trận trong quân phục của quân đội Ba lan. Mẹ bà vùi thây ở một nơi chốn nào đó dưới rừng bom đạn gào thét dữ dội như những lằn roi lửa trong tay những ngạ quỉ ở chốn địa ngục. C̣n trơ trọi một ḿnh trên cơi đời, bà bị lùa vào trong trại tập trung. Ông không thể tưởng tượng được tuổi thơ của tôi đâu. Mà nói cho cùng, tôi làm ǵ có tuổi thơ. Trong trại tập trung, chúng tôi làm việc quần quật như một đám nô lệ. Mùa đông, tuyết phủ ngập trời, chúng tôi phải đi chân không làm việc ngoài trời... ".

Như trường hợp Liwah, cô sinh viên Hoa lục du học lấy chồng người Việt, vừa lạc lơng trong một gia đ́nh khác chủng tộc vừa mang nặng mặc cảm của một người đến từ một đất nước có thể chế chính trị cộng sản.

 Sau khi nhận thức được rằng bất hạnh của chúng ta không phải là duy nhất, chúng ta mới ṭ ṃ t́m hiểu xem các di dân khác đối phó làm sao với nỗi bất hạnh của họ. Hăy nghe Eva nói:

"Cho tới bây giờ tôi vẫn một ḿnh. Cô đơn vẫn hoàn cô đơn. Phải chi tôi có được với anh ấy một đứa con. Nhưng đâu có thể đ̣i hỏi nơi anh ấy điều anh ấy không thể làm được. Ḿnh cũng đâu có thể tính lời tính lỗ với cuộc sống của ḿnh được, ông nhỉ. Cái được nhiều khi chẳng phải là được. Cái thua nhiều lúc cũng chẳng ra thua. Người ta bảo nó như một tṛ chơi. Ừ th́ chơi! "

Ra khỏi cái ghetto quá khứ Việt Nam, nhân vật truyện Song Thao mới thấy những người cùng làm việc ở sở, những người láng giềng, những khách qua đường khác chủng tộc với ḿnh cũng "hiện diện", có những nỗi lo riêng, nỗi buồn riêng, có tiếng cười tiếng khóc của riêng họ, và xét đến cùng th́ tiếng khóc tiếng cười của họ không khác tiếng khóc tiếng cười của chúng ta bao nhiêu. Nhờ mối quan tâm chính đáng của Song Thao đối với các nhân vật khác với chủng tộc Việt, mà các nhân vật ngoại quốc trong tập truyện hết sức linh động. Sở làm không c̣n là chỗ đầy ải, chỗ phải thui thủi cam chịu để có miếng cơm manh áo, mà trở thành một không gian sinh động, đầy chất sống, đầy chất người; khi vui vẻ ngộ nghĩnh như trong Ôm Rơm, khi cay đắng ngậm ngùi như trong Auld Lang Syne. Trong sở làm, nhân vật Việt của Song Thao cũng không co ro thu ḿnh như những củ khoai của Nguyễn Bá Trạc. Họ tự tín, mạnh dạn, nói chuyện và cư xử với đồng nghiệp ngoại quốc trong tư thế b́nh đẳng.

Ra khỏi cái ghetto quá khứ Việt Nam, nhân vật truyện Song Thao mang cho bạn đọc một món quà lớn nữa: họ xóa bỏ cho chúng ta nỗi lo bị mất gốc, bị đời sống vật chất tha hóa, con cháu chúng ta quên mất truyền thống và lai căng khi tiếp xúc và trưởng thành trong xă hội mới. Có thể Song Thao quá lạc quan trong vấn đề này. Nhưng các dẫn chứng của anh qua các truyện Hạnh Phúc, Tưởng Có Cơn Băo, Chân Mang Giày Số 6 cho thấy anh không "lạc quan tếu". Anh chỉ cho chúng ta thấy nếp sống tưởng là buông tuồng phóng túng của người da trắng thực ra là biểu hiện phần tích cực của quan niệm tự do cá nhân, ḷng tự tín và nội lực mạnh mẽ của những người ư thức được quyền lợi và trách nhiệm của hai chữ Tự Do, giống như phong tục cha mẹ để con cái đến tuổi 18 được tự do dọn ra ở riêng để tự lập. Lấy kinh nghiệm thu lượm được qua cuộc sống bất trắc để làm khuôn thước cho giới trẻ lớn lên trong trật tự ổn định, liệu những nỗi lo của chúng ta có hợp lư hay không?

Tập truyện của Song Thao mang đến cho tôi nhiều tin vui, trả lời cho tôi nhiều câu hỏi mà lâu nay tôi chưa t́m ra lời đáp. Anh là người lạc quan. Nhờ thế, nhân vật của anh lạc quan trong những t́nh huống đáng lẽ phải buồn thương chán nản. Người bệnh vẫn nói cười rôm rả. Người già sống cô độc nhưng không hề cảm thấy lạc lơng. Mỗi truyện mới đọc tưởng là một thảm cảnh. Đang đọc thấy đúng là thảm cảnh. Nhưng đọc xong thấy lóe sáng niềm tin. Con người dù sao vẫn c̣n rất tốt. Cuộc đời dù đầy bất trắc nhưng vẫn là nơi đáng sống nhất. Xin cảm ơn anh Song Thao, về món quà quí giá này.

California, 1998

Nguyễn Mộng Giác.