NGHĨ VỀ THƠ BIỂU CẢM VÀ THƠ BIỆN LUẬN

 

 

TRẦN VĂN NAM

 

 

       Tập thơ  Thắp T́nh của Thành Tôn do Ngưỡng Cửa xuất bản vào tháng 7 năm 1969, trong đó có hai bài thơ t́nh-cờ ở cạnh nhau (trang 67/68 và 69/70), nhưng tính chất th́ lại gần như khác hẳn nhau, một nghiêng về biện luận và một nghiêng về biểu cảm. Chúng gợi hứng cho người viết bài này đề cập đến, v́ đây là vấn đề người viết cũng đă từng bàn qua nơi bài Sự giải thích trong thơ (Trong Ḍng Cảm Thức Văn Học Miền Nam, sách xb năm 2006, từ trang 15). Nhưng trước hết, xin đề cập đến những câu thơ rất đạt của nhà thơ Thành Tôn trong thi phẩm. Bốn câu thơ lục bát dưới đây của Thành Tôn thật hay, chắc hẳn ai đọc tới cũng thấy cách dùng chữ tài t́nh. Những chữ khá mới trong thơ, nhưng cách-dùng-chữ không phải chưa ai có. Nổi bật trong những người khởi xướng cách dùng chữ và dùng thi-ảnh tân kỳ là Cung Trầm Tưởng. Thành Tôn sáng tác thơ trong thời kỳ manh nha thơ tân kỳ của Tạp chí Sáng Tạo (tân kỳ về đảo ngữ, tạo từ ngữ lạ, và tân kỳ trong thi ảnh), cho nên mặc dù từ ngữ khá mới riêng của Thành Tôn, nhưng cách-dùng th́ có lẽ đă chịu ảnh hưởng từ người khác. Riêng mà chưa khác biệt, cũng như điệu tango riêng, điệu valse riêng, nhưng cách thức một nam một nữ gắn bó biểu diễn trên sân khấu th́ vẫn giống nhau; thật khác biệt lối khiêu vũ đi hàng một của người Tây Nguyên Việt Nam hay lối khiêu vũ tập thể đi theo hàng chữ chi và tự do sáng tạọ bước đi của từng loài thú, trong điệu múa người da đỏ Mỹ Châu. Nói có dẫn chứng, những câu thơ hay của nhà thơ Thành Tôn dưới đây có chút phảng phất từ các câu thơ Cổ cao áo kín đi về buồn-tôi và Buông đôi tay, rỗng sọ đầu / Mi xuôi mắt ngủ giấc sầu cô miên của Cung Trầm Tưởng. Một chút ảnh hưởng từ khí-hậu-sáng-tạo chung của giới trẻ Miền Nam lúc đó, do vậy thơ Thành Tôn tuy xuất sắc với gió vơng mưa dù mà từ lâu không được nêu ra làm điển h́nh cho các trích dẫn thơ lục bát tân kỳ:

 

                         Tay không ṿng giáp thân gù

                         Cơi này gió vơng mưa dù mộ ôi

                         Kiếp nào thẩm thấu khuya tôi

                         Má nheo mật lệ xẻ bồi tượng khô.

                                                   (Trong bài Tội Đồ)

                         Về đây nấm đất hoang đường

                         Nằm nghe hơi thở côn trùng phân thây.

                                                  (Trong bài Vào Ḷng Đất)

 

       Cung Trâm Tưởng sáng tạo từ ngữ buồn-tôi đă được giới yêu chuộng thơ thời Văn Học Miền Nam tán thưởng và sau này được nhiều nhắc nhở. Thành Tôn với khuya-tôi” và một-tacũng là những điển h́nh cho lục bát tân kỳ, cho dù sáng tạo của anh không phải là sáng-tạo-chủ-xướng. Ở trong ṿng ảnh hưởng không hẳn là điều làm hạ giá. Có ảnh hưởng của một phong trào làm thành ḍng lớn (như phong trào làm thơ mới thời Tiền chiến 1932-1945), có phong trào chỉ rải rác vài người (như phong trào làm thơ toàn từ ngữ huyền ảo khó hiểu kiểu Xuân Thu Nhă Tập). Phong trào làm thơ lục bát tân kỳ là ḍng-thơ-đáng-kể (không rầm rộ, cũng không lẻ tẻ). Nếu xét kỹ, ta thấy phong trào lớn của lục bát là lục-bát-tập-trung (nghĩa là trong các bài thơ lục bát ngắn, sau các câu thơ khởi đầu  b́nh thường hay một chút khác thường, thi sĩ tập trung vào hai câu cuối làm sao cho thật ấn tượng). Ấn tượng ấy có khi hết sức lạ lẫm; có khi biền ngẫu đối xứng; có khi bàng bạc; có khi vang vọng; có khi thật trái khuấy với tiên liệu của ta. Thật ra lục bát tập trung cho thật hay ở hai câu cuối không đích thực là phong trào, mà chính là cách thức gần như quy ước chung khi sáng tác. Nhưng cũng có nhà thơ tránh không muốn chỉ tập trung vào hai câu cuối mà đặt các câu thơ ấn tượng ở vị trí giữa bài thơ. Thành Tôn là một người trong số đó. Các câu thơ hay trích dẫn dưới đây đều nằm ở giữa bài:

 

                         Máu hồng mạch sẻ lần qua

                         Bàn chân vĩa phố một ta kẻ chờ. 

                          ……….

                         Đi, về bóng lạ bàn chân

                         Ḍng sông nghiệp dĩ tiếp dần biển khơi

                         Quanh co nghĩ rộng đất trời

                         Cái tôi hiện hữu một thời vong nô.

                                                   (Trong bài Ranh Giới).

 

       “Thắp T́nh, nội dung tiềm tàng qua nhan đề thi phẩm có nghĩa là làm sáng lại t́nh người, làm ấm lại đời, mà trong bài thơ đầu tiên Nói Với Con Gái được tŕnh bày như một thông điệp gửi cho thời buổi khổ đau kéo dài quá lâu trên đất nước: Con thức dậy với đôi mắt dịu dàng của tuổi thơ cha không có. Đôi má mủn mỉm của ấu thời mẹ đánh rơi. Thắp lại t́nh người th́ biết bao nhiêu thứ t́nh, nên có vẻ trừu tượng bao quát, nhưng đau khổ do chiến tranh th́ cụ thể rơ ràng trong bài thơ Thư Cho Mẹ: Trên xứ sở xanh xao từng tiếng súng/ Trong hồn người dấu đạn đă chia phe. Lúc sáng tác tập thơ này, tác giả mới 25 hay 26 tuổi, tuy ở vào lứa tuổi đă trưởng thành nhưng làm sao thắp t́nh nỗi cả một thời đại nhiễu nhương nằm vào một phần tư thế kỷ 20 thuộc lịch sử Việt Nam, nên một mặt th́ muốn thắp t́nh, một mặt th́ cũng ư thức ḿnh chỉ là một phần tử quay trong ṿng xoáy:

 

                         Tôi chóng mặt đi theo chiều trôn ốc

                         ……….

                         Thử đứng lại nhưng ḍng sông vẫn chảy

                         ……….

                         Tôi xa lạ như tháng ngày cuốn hút

                         ……….

                         Tôi lấy trớn để thăng bằng lại.

                                                  (Trong bài Cuộc Đuổi Bắt)

 

       Những ư tưởng và từ ngữ nhà thơ Thành Tôn đă sáng tác trong thi ca thể hiện như trên, đă xác nhận nhà thơ có khuynh hưóng làm thơ tân kỳ, và nội dung hơi cao vọng muốn thắp t́nh thời thế. Nhưng đọc bài thơ dưới đây, có thể nói đó là một trong vài bài thơ hiếm hoi nghiêng về “chân quê” hay “chơn chất”. Có lẽ tác giả muốn sáng tác thơ khác màu sắc một chút, nên đôi bài có vẻ như không đứng chung ḍng thơ trong cả thi phẩm, nhưng nhờ vậy ta lại khám phá thấy tính chất nhân văn xuyên suốt cả chiều dài đất nước qua từ ngữ (cách đặt tên người và nơi chốn):

 

                         Đợt khói lam chiều tương tư mái rạ

                         Anh có thấy ǵ trong đó hay không?

                         ……….

                         Sáng ra đồng những bác Tư cày cuốc

                         Trong trường làng những thằng Út ê a

                         Vọng từ ruộng dâu tiếng ḥ quen thuộc

                         Giọng những cô Lài trầm bổng gần xa

                         ……….

                         Trống sớm làng Trung, chuông chiều xóm Thượng

                         Tiếng quê hương vang vọng tháng năm dài…

                                                 (Trong bài Hương Đồng Phấn Nội)

 

       Đến đây, xin bắt đầu đề cập đến thơ biểu cảm và thơ biện luận mà ta thấy hiện diện trong hai bài thơ t́nh cờ đứng cạnh nhau trong thi phẩm Thắp T́nh của Thành Tôn, bài “Giả Dụ Cho Một Người và bài Tinh Thể. Nói một cách cường điệu th́ thơ biểu cảm là “Thơ Đoạt Hồn và thơ thiên về biện luận là Thơ Đoạt Trí. Nghiêng về biện luận mà thôi, ta không khẳng định tác giả hoàn toàn biện luận, v́ đă là thơ th́ phải dùng h́nh ảnh, phải có nhạc tính, không phải toàn từ ngữ trừu tượng. Nhưng khi đọc bài thơ thiên về biện luận, dù là đầy ấp h́nh ảnh, dù là điều ḥa âm điệu, ta vẫn bận trí, cần đọc đi đọc lại vài lần để nắm bắt điều tác giả muốn diễn tả. Bận trí như vậy, ta cường điệu là thơ đoạt trí. C̣n khi đọc được bài thơ biểu cảm, ta thấy lâng lâng cảm khoái hoặc ch́m vào mơ hồ huyền ảo, ta không cần trí t́m hiểu điều ǵ cả, mà chỉ thích thú hoặc tự nhiên buồn buồn qua lời thơ, có khi chưa rơ tác giả nói cái ǵ. Chưa rơ điều ǵ tác giả muốn diễn tả mà lại rung cảm, ta cường điệu nói đó là thơ đoạt hồn. Ví dụ cụ thể như khi ta đọc thơ của Nguyễn Xuân Sanh trong nhóm Xuân Thu Nhă Tập thời tiền chiến 1932-1945, ta rơi vào ảo diệu của từ ngữ đầy tính thi ca, không rơ tác giả nói điều ǵ: “Quỳnh hoa chiều đọng nhạc trầm mi/Hồn xanh ngát chở dấu xiêm y Lên mùa xuân khách vút xe hương/Vai nghiêng suối trái lạnh hồn đường. Có dư luận nói tác giả làm thơ như vậy chỉ là lựa chọn một số từ ngữ huyền ảo cùng vần bằng, cùng vần trắc, cho vào từng hộp riêng; cứ lấy ra đủ 7 từ cho một câu và cũng theo thứ tự niêm luật hoặc đôi khi ít tuân theo niêm luật cho có vẻ phóng khoáng, rồi ráp lại một cách luân phiên t́nh cờ. Nhờ vậy ta có bài thơ huyền ảo, có nhạc tính do niêm luật, nhưng khó hiểu. Nếu như vậy th́ đây là thơ ảo thuật, và ảo thuật đă làm ta quên sự đ̣i hỏi sáng sủa của trí hiểu. Nói như thế th́ những câu thơ sau đây không thể liệt vào ảo thuật mà phải liệt vào nghệ thuật v́ tính chất tuyệt vời, cũng của Nguyễn Xuân Sanh: “Tỳ bà sương cũ đựng rừng xa/Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà… Nghe mạch hương, mùa khua trái giữ/Tay nao sương đất hạt lầu đời. Có bài thơ không làm ta quên hẳn trí, mà chỉ như yêu cầu tạm gác qua sự t́m hiểu, ngay lúc chạm trán” với bài thơ. Thoạt tiên ta ch́m vào tịch lặng trước đă, sau đó hồi tỉnh mà t́m hiểu sau. Nói tóm, thơ đoạt trí th́ phần logic chặn ta trước cửa khi bước vào căn nhà thơ, thơ đoạt hồn (không phải là thơ ảo thuật) th́ mở toang cửa cho ta vào ngay, sau đó phơi bày cho ta biết đă qua cửa nhờ vào đâu, nghĩa là nó vẫn tiềm tàng logic nếu ta muốn biết. Ta thử đọc bài thơ Ao cũ của Thiền sư Basho để minh thị phần logic đi sau phần hồn cảm: “Ao cũ/Con ếch nhảy vào/Vang tiếng nước xao.” (Nhật Chiêu dịch, kèm theo lời bàn như sau: Một con ếch đă đánh thức vũ trụ bằng bước nhảy của ḿnh, giống như một tiếng gơ cửa có thể mở cả vũ trũ Ta là chiếc ao cũ, và là tiếng vang của chính ta, là tiếng vang của vũ trũ. Sau phần hồn cảm mà tác giả Nhật Chiêu đă đại diện cho ta mà phát biểu như trên, dĩ nhiên ta cũng hồn cảm như vậy (nên mới nói Nhật Chiêu là đại diện). Và sau đó là phần logic ta xét thấy như sau: Những sự kiện trong bài thơ tiềm ẩn lời giải thích về liên hệ nhân quả; có con ếch nhảy vào th́ mới có nước xao; có hoàn toàn vắng ngắt chung quanh th́ mới có vang dội vào tâm hồn; có trong vườn cũ 500/600 năm th́ mới nhận ra thời gian và không gian đă thuộc về vũ trụ thăm thẳm. Bây giờ ta đọc đoạn thơ dưới đây của Thành Tôn, ta chạm trán với những giả dụ h́nh tượng, chúng bắt trí ta phải t́m hiểu tác giả muốn liên hệ điều ǵ mà h́nh tượng đó có thể là đại diện, có khi đại diện cho hai điều chứ không phải một. Hai điều làm con người không biết điều nào là đúng, hoặc cả hai đều đúng. Tương tự như trong lời hát nói về một nhạc sĩ tấu nhạc quá hay làm cho người đẹp rơi vào t́nh trường, và nhạc sĩ phân vân: “Nàng yêu tôi hay yêu đàn?” Thành Tôn cũng bắt trí ta phân vân như vậy, cái nào cũng đúng, và có khi cả hai đều đúng:

 

                         Giả dụ tôi, h́nh nhân canh ruộng lúa

                         Áo quần mang, mũ đội, đứng dang tay

                         Chim chóc sợ tôi hay thằng người giả

                         ……….

                         Giả dụ tôi, tượng trưng bày triển lăm

                         Để bị nh́n, thay v́ được hỏi han

                         Người ca tụng tôi, hay thiên tài nghệ thuật

                         ………

                         Giả dụ tôi, ngai thờ ngôi linh tượng

                         Ư tưởng người, hay tôi hiển linh.

                                                  (Trong bài Giả Dụ Cho Một Người)

 

           C̣n vài giả dụ h́nh tượng nữa trong bài thơ, xin nêu ra luôn cho dễ nhận ra sự “nghiêng về trí của bài thơ, như tác giả hỏi khi khấn vái phù thủy là do sự thành ư của người sùng bái hay chỉ nói ra lời giả dối của thầy cúng. Thơ nghiêng về trí, nên nó có thể mang tính đa dạng do trí ta săm soi, lắm khi làm ta diễn sai ư tác giả, v́ ta không trực cảm gần kề với đồng điệu cùng tác giả như khi đọc thơ biểu cảm. Trường hợp giả dụ tôi là phù thủy tŕnh bày như trên, nhưng không chắc ư tác giả muốn nói như vậy. Và giả dụ tôi là tượng trưng bày triển lăm, ta có thể đoán tác giả muốn phát biểu về tính phức tạp trong t́nh cảm người khi yêu thích pho tượng. Họ ca tụng điêu khắc gia hay đúng ra là ngợi khen kiệt tác nghệ thuật mà không kể ǵ đến người tạo ra? Hay là họ chỉ trầm trồ thiên tài nghệ thuật (một giới siêu đẳng nói chung chứ không phải cụ thể con người tôi). Đến giả dụ thứ năm, giả dụ sau hết của bài thơ: Giả dụ tôi là anh chẳng hạn th́ thật khó hiểu ư tác giả muốn nói ǵ với những câu tiếp theo Thử rờ xem mặt mũi tay chân/ Có phải chúng ta là dụng cụ”. Ta nghĩ tác giả nói về thời thế phân tranh tận dụng con người vào cuộc chiến; hoặc nghĩ tác giả nói về triết lư siêu h́nh ta nh́n tha nhân như một đồ vật chứ không phải như một hiện sinh. Cả hai đều có thể đúng v́ lúc tác giả xuất bản tập thơ ở vào thời chiến tại Miền Nam Việt Nam; và ở vào thời triết lư hiện sinh của Sartre (phổ biến trong giới văn nghệ Miền Nam) nói về cái nh́n làm người khác bị nhốt trong thức giác của kẻ nh́n. Nghĩ xa nghĩ gần, có khi theo thời thượng triết lư, ta cứ loanh quanh tra t́m ư, v́ thơ bắt độc giả bận trí.

       Bây giờ đến lượt ta đọc thơ nghiêng về biểu cảm của nhà thơ Thành Tôn trong bài Tinh Thể. Cũng vậy, chỉ thiên về mà thôi, không hẳn hoàn toàn biểu cảm, v́ cũng có một chút biện giải ở trong thơ. Nhưng chạm trán đến bài thơ này, ta hứng thú trong ḍng h́nh tượng, trong ḍng nhạc tính, trong ḍng t́nh cảm nỗi niềm trôi giạt của thân phận con người (về Địa Ngục hay Thiên Đường đều ngoài tầm biết rơ của ta, thiếu Đức Tin làm ta phân vân). H́nh, nhạc, t́nh, ba thứ ḥa quyện vào nhau làm ta thấy hay. Nhạc tính quen thuộc của lục bát, nhạc tính do từng đôi biền ngẫu nhưng từ ngữ khá mới nên làm mất đi tính khuôn khổ cổ điển. Khi đọc bài thơ, ta trôi theo lời thơ nên chưa kịp bận trí, sau đó mới bận trí hỏi tác giả tại sao lên cao th́ tan tành, và tại sao xuống sâu th́ không nỡ. Phải chăng lúc ấy (thập niên 1960) nhà thơ muốn nói đến kiến thức khoa học  du hành không gian (bay bằng tốc độ quá cao, nếu không có trang phục phi hành th́ không thể chịu nổi áp lực khi tàu vũ trụ vượt sức hút trọng lực của Trái Đất). Và phải chăng xuống sâu không nỡ là do từ những kiến thức triết lư phổ biến thời ấy (như Hữu-Tại-Thế của Heidegger, Hiện-Sinh-Phi-Lư của Sartre). Ta trôi trong những h́nh tượng thi ca nhuốm màu Phật Giáo cát bụi trùng trùng diệt sinh, và sau khi qua phút rung cảm ta mới bận trí hỏi nhà thơ Thành Tôn có phải ư tứ trong bài cũng nhuốm màu sắc Thiên Chúa Giáo (quỹ dữ, thần linh, bay bổng, tŕ lôi):

 

                         Quẩn quanh tháng tận năm cùng

                         Hai vai cát bụi trùng trùng diệt sinh

                         Về đâu quỹ dữ thần linh

                         Nửa thân bay bổng nửa ḿnh tŕ lôi

                         Dấn thân lại muốn thu hồi

                         Đă nghe cát lở sông bồi loanh quanh

                         Lên cao nghĩ sẽ tan tành

                         Xuống sâu không nỡ thôi đành ở đây                                                                  

                                                  (Trong bài Tinh Thể)

 

TRẦN VĂN NAM

Walnut, California, tháng 10 năm 2009

 

Trần Văn Nam: Sinh ngày 18 tháng 11 năm 1939 tại Bến Tre.

Dạy học trước năm 1975 tại miền Tây, Nam Việt Nam, môn Việt Văn và Triết Học.

Các sách đă xuất bản, phát hành hạn chế: Tập Thơ Độc Nhất(và Tập thơ Bổ Khuyết), xb năm 1963 tại Sài G̣n - Một Đêm Cho Thơ, T́nh, và Âm Nhạc, nhà xb Đời, Nam California, năm 1991 (thi phẩm) - Trong Ḍng Cảm Thức Văn Học Miền Nam, xuất bản năm 2006, tại Nam California (nhận định, tiểu luận). Dự định cho một tập thơ khác: Thơ với đề tài Vật lư Vũ trụ”.