Tri Âm là tri âm của tôi

(Nhân đọc tập thơ của Lưu Nguyễn)

Xuân Vũ

Thơ dài lắm như một con sông nào đó. Không! Không một con sông nào cả. Đó là con kinh Vĩnh Tế :

Ta gặp em trên dòng kinh Vĩnh Tế

Hoa điên điển vàng rực rỡ một trời xuân

Tôi đọc tập thơ “Tri Âm”  của Lưu Nguyễn cách đây lâu lắm, muốn viết về nó nhưng không biết viết cái gì của tập thơ. Tình yêu, triết lý, thân phận lưu vong? Hôm nay, giữa một sự tĩnh mịch lạ lùng, tôi bắt gặp thi sĩ trên dòng kinh Vĩnh Tế :

Ta đã uống nước dòng kinh Vĩnh Tế

Mà ngỡ có em trong từng ngụm môi mềm

Thôi em nhé dù chân trời góc bể

Vẫn có nhau hoài không một lãng quên.

(Trên dòng kinh Vĩnh Tế)

Đề tài thơ Lưu Nguyễn, phong phú từ hoa bướm, mơ mộng, biệt ly, bè bạn, tù tội, tuổi thơ, sông biển, đến những dằn vặt trong nội tâm…nhưng đọc xong và ngẫm nghĩ để tìm hình thức của trái tim nhà thơ thì tôi mới thấy và kết luận rằng đồng điệu với tiếng lòng của tôi, đó là: Tình yêu quê hương và đau khổ khi mất quê hương.

Trong hầu hết những bài thơ của Lưu Nguyễn đều thấy nỗi nghẹn ngào, ray rứt, dằn vặt khôn nguôi.

Biết em từ thuở mười lăm

Quen nhau từ độ trăng rằm Quảng Nam

Tao phùng chợt đã mười năm

Tóc xanh giờ điểm hoa râm mất rồi.

(Tao phùng)

Quảng Nam ơi chiều nay ngươi có nhớ

Những đứa con lưu lạc tận phương trời

Vẫn hoài vọng một quê cha đất tổ

Bên bờ đại dương trùng điệp mấy ngàn khơi.

(Quảng Nam ơi chiều nay ngươi có nhớ)

…

Xin hãy ngủ yên người em nhỏ

Quê hương còn đó nỗi buồn chung…

(Giữa trùng dương một linh hồn nhỏ)

Phải chăng hình thù trái tim của nhà thơ, một trái tim xanh biếc quê hương? Có thể nói rằng Lưu Nguyễn mượn các đề tài khác nhau để diễn đạt tình yêu quê hương. Không có mấy bài thơ vắng hình bóng đó, cả những bài thơ rất chung như “Chiếc lá vàng rơi”

Từng chiếc lá rơi từng chiếc rơi 

Như chiếc thuyền con giữa biển khơi

Trước mặt xôn xao cơn sóng dữ

Sau lưng tù ngục và xác người.

Ở đâu có cảnh đó? Nếu không là Việt Nam của Lưu Nguyễn? Bốn câu thơ thật hay. Như một bức tranh tuyệt tác. Phải chi tôi là họa sĩ, tôi sẽ vẽ ngay. Lá rơi, thuyền con, sóng trước mặt, sau lưng: tù ngục, xác người. Tôi cũng đang in một truyện dài tên là: “Ở đâu trên trái đất này?” thì đúng là Lưu Nguyễn đã gõ đúng trái tim tôi. Không ở đâu trên trái đất như trong bốn câu thơ trên, ngoài Việt Nam xã nghĩa.

Tôi đọc thơ Lưu Nguyễn mà thấy tôi trong đó. Có lẽ không chỉ mình tôi mà ai đọc cũng thấy mình trong đó.

Hẹn lại Tết sau

…

Ôi cay đắng cho nụ cười nở gượng

Nghe nhói đau như thể ruột gan bầm

Chẳng lẽ khóc mỗi lần say ngất ngưỡng

Là quên đi thân phận mất quê hương?

…

Vẫn những thói quen rượu trà bánh mứt

Cúng gia tiên ngay ở xứ người

Đời lưu lạc vẽ bày thêm phiền phức

Tiền nhân đâu có di tản chăng ngươi.

Tôi đọc bài thơ này vừa khóc vừa cười, cười xong lại khóc. Có cái gì lạ vậy trong thơ? Bài thơ rất đơn sơ không một chữ khó và hầu như không trau chuốt. Nhưng hay thật là hay. Tôi không phải tán thêm ra. Lưu Nguyễn là nhà triết học, đã nói cái điều ta cảm thấy mang máng trong ta mà không nói được. Chút dối mình, nụ cười gượng, tiền nhân đâu có di tản theo mình mà cúng bái? Thơ là thế! Thế là thơ.

Si Sân

Sao ta bỗng chốc điên cuồng

Bỗng say ngây ngất, bỗng buồn rứt ray

Xứ người tay vẫn trắng tay

Ngày qua ngày lại kéo cày nuôi thân

Nuôi cho mập cái si sân

Một đời như thể phù vân mây trời.

Nếu không có hai câu cuối cùng thì bài thơ chỉ trung bình, ai cũng làm được. Nhưng hai câu cuối đã làm cho bài thơ trở thành một triết lý:

Nuôi cho mập cái si sân

Một đời như thế phù vân mây trời

Cái này thì vô ích cho cuộc sống mà nó được “nuôi mập” để tác hại cuộc đời và đại cuộc. Lưu Nguyễn cay đắng, ray rứt khi nghĩ đến quê hương, nhưng không buồn gục rũ rượi buông xuôi. Can đảm nhận đắng cay và vươn lên từ đau khổ. Một cách chân thực.

Xin tạ lỗi cùng bạn bè thương mến

Nhắc nhở nhau chút chữ nghĩa hao gầy

Ta giả bộ ngu ngơ nhưng lòng thấy thẹn

Miệng muốn cười sao lưỡi lại đắng cay

Ôi có ngàn lời muốn viết lên trang giấy

Bút ngập ngừng, thơ chẳng thành câu…

(Bài tạ lỗi)

Chàng Lưu Nguyễn cũng say rượu cũng mềm môi v.v... nhưng cái hay của nhà thơ là sau cơn say đã:

Chẳng lẽ khóc mỗi lần say ngất ngưỡng

Là quên đi thân phận mất quê hương?

và :

Lệ con trẻ long lanh như hạt ngọc

Hãy dành cho một ngày mừng khôi phục non sông.

(Bài thơ cho con)

và nữa:

Ngày mai trên vạn nẻo đường

Có chăng một hội trùng dương dựng cờ.

(Trăng, ca dao và tuổi nhỏ)

Lưu Nguyễn đau khổ cực kỳ, nhưng không để cho đau khổ đánh ngã. Lưu Nguyễn đã ngạo nghễ đứng lên:

Sao không sống cho ra người khí phách.

Lại một bài thơ hay khác của Lưu Nguyễn:

Mùa Xuân Trên Quê Hương

Tôi bắt đầu cảm Lưu Nguyễn với bài thơ này (đăng trên Nắng Mới). Lưu Nguyễn đã vẽ nên một bức tranh quê hương hiện tại: bà mẹ nước mắt chưa khô, có con đi tù cải tạo, đi tỵ nạn, mùa xuân của những kẻ ngủ hè phố, đàn trẻ không áo, cha đi tù, mùa xuân đào không thắm, mai vàng võ, mùa xuân dân Việt đi Sibérie!...

Nhưng mùa xuân đó:

Trong chiến khu người lính trẻ nhớ nhà

Mong một thuở cờ vàng lộng gió

Đất nước thanh bình, rộn tiếng hoan ca.

Cái hay của bài thơ này là đã tạc nên một hình tượng người chiến sĩ phục quốc ở chiến khu, tình cảm gia đình vẫn đậm đà, nhưng quyết lòng chiến đấu cho một ngày đất nước thanh bình, rộn tiếng hoan ca.

Như Thể Về Không

Mai anh trở lại trường xin làm phu quét rác

Để em đi không vướng lá sân trường

Sẽ trải hồn anh trên cỏ mượt

Những chiều buồn em ghé nghỉ chân

...

Mai anh trở lại trường xin làm phu canh cổng

Gìn giữ cho em, cho đám học trò

Không vướng bận trong khung trường ngày cũ

Để một khoảnh trời còn mãi của riêng ta.

Mai em ở lại trường làm thầy dạy học

Mai anh về như thể về không.

Lưu Nguyễn thi nhân, Lưu Nguyễn triết nhân. Phải không? Chua xót, tái tê. Ông thầy giáo vì sao ra nông nỗi này? Trong lúc đó:

Ôi bữa tiệc liên hoan của bầy ác quỷ

Tiếng hét la tuyệt vọng não nùng

(Giữa trùng dương một linh hồn nhỏ)

Lưu Nguyễn trong bài thơ mà tôi trích ở trên đây không vạch mặt chỉ tên bọn ác quỷ, nhưng ta đọc xong bài thơ thì ta vẫn biết những việc đó xảy ra ở đâu. Tôi viết bài này vào đúng lúc (vừa mới hôm qua) một nhóm độc giả ở Houston sang nhà tôi chơi, trong đó có những người bạn cùng quê, gần làng, và những người học cùng thầy, chỉ trước sau 5, 7 năm. Cho nên bài thơ gợi lại một xã hội tan tác, bầm dập khi cộng sản thống trị đất nước. Bây giờ đúng là ông thầy giáo còn sống sót thì làm phu gõ kiểng và nhà trường thì tan tác, nghi kỵ, tị hiềm, tệ hơn nữa, thầy giáo đạp xích lô, sửa xe đạp, cô giáo ngược xuôi buôn chui, bán chạy. Đó là quê hương ta dưới bàn tay ác quỷ.

Ta hãy theo chân Lưu Nguyễn đi về Hội An với hai túi áo học trò mang đầy ắp kỷ niệm và tuổi trẻ:

Hội An, Những Mùa Xuân Tuổi Nhỏ

Tết ta về thăm lại Hội An

Con phố xưa từng bước ngỡ ngàng

Gạch từng phiến mẻ thương thương quá

Chân ngập ngừng chỉ sợ vỡ tan.

…

Cây đa tuổi nhỏ vẫn còn đây

Lối đến nhà ai kỷ niệm đầy

Ngõ nhà em, hai cây me còn đó

Mà người biền biệt tận chân mây.

Những ao rau muống chẳng buồn xanh

Lá ngô đồng vài chiếc lìa cành

Màu cờ đỏ phất phơ theo gió

Máu đâu mà sao nghe tanh tanh.

Những địa danh: Hội An, chùa Cầu, Bạch Đằng, cửa Đại, cù lao Chàm, trường Trần Quý Cáp, Khổng Miếu, Cẩm Nam không quen với tôi nhưng đọc lên nghe như mang tâm sự của tôi, vì tôi cũng đi xa quê như Lưu Nguyễn, chỉ khác là tôi không về được. cho nên thấy Lưu Nguyễn về, tôi cũng về trong hồn và tưởng Lưu Nguyễn đã về cùng tôi vậy. Cộng sản phá nát hết rồi. Cả đất nước và cả tâm hồn dân tộc. Chùa không nhang khói.

Đêm Cẩm Nam thưở nào vang tiếng hát

Trống bài chòi rộn rã suốt năm canh

Giờ lặng lẽ vài tiếng gà xao xác

Cửa đóng then cài, bếp núc lạnh tanh.

Đường Lê Lợi giữa trưa mồng một Tết

Vài người qua vành khăn trắng rưng rưng...

...

Bạn bè xưa giờ đâu vắng cả?

Đây, bạn bè của Lưu Nguyễn ở đây:

Trong vòng rào kẽm gai, nó chia cho ta từng hơi thuốc.

Từng củ khoai lang, từng cọng rau rừng

Ta với nó đã hằng đêm thao thức

Cuộc chiến vẫn còn đâu thể quay lưng.

(Gửi bạn bè còn ở lại)

Đây là hai bài thơ khác của Lưu Nguyễn mà tôi cũng rất thích:

Xuân về trong kỷ niệm

Xuân về cây không lá

Tuyết đầy cả không gian

Từng chén sầu nghiêng ngã

Quyện trong sợi khói vàng.

Xuân về tê tái lạnh

Quê hương xa ngút ngàn

Đi về trong hiu quạnh

Trời trắng một màu tang.

......

Xuân về, Xuân lại qua

Bao năm rồi mất nước

Những mùa Xuân không nhà

Lời ra đi hẹn ước

Mong ngày về thiết tha.

Bất cứ cái sinh hoạt nào ở hải ngoại cũng làm đường tơ thơ của Lưu Nguyễn nối với quê nhà, một thứ tơ không sờ được, nhưng không có gì làm đứt được. Nó như là cành liễu nhỏ “Ở bên này trái đất”

Giữa mùa đông, lá vẫn xanh màu...

Như khối tình giữa tuyết trắng thương đau.

là:

Ta thức muộn ngày vẫn còn rất sớm

Mây lang thang đè ngọn cỏ ven rừng

Chim chóc hót trên cành cây vừa chớm

Hoa đầu mùa nở vội giữa hư không.

Em đứng đó mà ta nhìn chợt tưởng

Hòn Vọng Phu ngơ ngác ở quê nhà

Đã tự nghìn năm trông về một hướng

Biển mịt mù xa tít thật xa.

(Một sáng trên rừng)

Người yêu chưa rõ mặt

Ai vậy nhỉ? Tôi hối hả đọc để biết mặt người yêu của Lưu Nguyễn. Nhưng đọc xong rồi vẫn chưa rõ. Đúng là người yêu chưa rõ mặt. Gặp rồi mà mặt mũi vẫn chưa nhận ra. Cái anh thi sĩ này rõ là ngớ ngẩn. Cái ngớ ngẩn của nhà thơ rất đáng yêu. Không biết ngày xưa có một nữ sĩ nào đó đã gửi thư tình cho Tản Đà có hai câu như thế này:

Chữ tình là chữ chi chi …

Cũng có khi… mà cũng có khi…

Vậy ra chữ tình là chữ chi chi …? Có khi… mà cũng có khi… Khi gì? Chẳng ai biết được cái “khi gì” kể cả trong cuộc. Thế nhưng đọc xong nhớ hoài. Đã 40-50 năm chưa quên cái ngông ngông, cái ngớ ngớ đó. Đây là cái ngớ của Lưu Nguyễn.

Ta có người yêu chưa rõ mặt

Dù hình in trong mắt

Soi gương chỉ thấy bóng mờ

Hàng tuần vẫn gặp

Nói cười như chuyện trong mơ.

Ta có người yêu chưa rõ mặt

Lênh đênh nửa kiếp đi tìm

Tờ thư viết cũng không buồn gửi

Đứng bên đường nghe nhói buốt tim.

...

Ta có người yêu chưa rõ mặt

Vừa lên đến cửa Thiên Đàng

Ôi biết bao giờ mới gặp

Địa Ngục đang chờ, ta bỏ đi hoang.

Thi sĩ muốn nói cái gì? Người yêu nào vậy? Nửa kiếp đi tìm. Quay lưng chẳng nói tiếng nào. Mà rồi lại lâm bồn, rồi lên thiên đàng! địa ngục nào đang chờ?

Không thể đoán được thi sĩ nói gì? Nhưng đọc rất thích. Tôi cũng không hiểu tại sao tôi thích. Chỉ biết rằng tôi thích. Cả tập thơ chỉ có bài này khó hiểu nhưng rồi vẫn hiểu. Và nếu ai bảo tôi giảng giải thì tôi bảo là tôi không giảng được, bảo ông thầy giáo Lưu Nguyễn thử giảng xem.

Thơ Lưu Nguyễn mang nặng tình yêu quê hương đất nước của một kẻ lưu vong. Giận kẻ thù, nhưng Lưu Nguyễn không gào thét. Lưu Nguyễn chỉ nghiến răng và nuốt giận. Nó như:

Giữa trùng dương một linh hồn nhỏ

Vẫy gọi ai về, có gọi ta?

và

Nửa vòng trái đất quá xa

Sao ta vẫn tưởng như là kề bên!

(Ta từ lưu lạc)

Vậy, kề bên thật đấy chứ người bạn Tri Âm.

Xuân Vũ