TẾ HANH: QUÊ HƯƠNG ƠI !

Lê Xuân Quang

 

(Nhân 91 năm ngày sinh Thi sĩ Tế Hanh (20.6.1921 – 20.6.2012),

3 năm ngày giỗ (16.7.2009 – 16.7.2012).

 

 

 

 

 

Tế Hanh

 

Trong phong trào thơ Mới, ra đời ở những năm 30 của thế kỉ 20, những nhà thơ trẻ của thi đàn Việt Nam hăng hái tham gia. Người nhiều tuổi nhất có lẽ là nhà thơ Thế Lữ  (sinh ngày 16.10. 1907) . Khi các bài thơ Mới nở rộ (1936 – 1939), lúc đó Thế Lữ mơi trên dưới 30, c̣n các nhà thơ Xuân Diệu, Huy Cận, Nguyễn Bính, Chế Lan Viên, Anh Thơ… đều ở lứa 20, 22 (sinh vào các năm 1917 – 1920). Trong số đó, nhà thơ Tế Hanh ít tuổi nhất.

Ông họ Trần. Mới nghe tên, người đọc cứ tưởng Tế Hanh là hậu duệ của đại thi hào Tú Xương – Trần Tế Xương. Sau khi trên báo có bài viết của một đồng nghiệp, đồng môn với Tế Hanh (…), chúng ta mới biết: Cụ thân sinh ra Tế Hanh, vốn là người gốc xứ Quảng, yêu thích văn thơ, đặc biệt là thơ của thi hào Trần Tế Xương. Khi sinh con trai, v́ cũng mang họ Trần, cụ quyết định đặt cho con tên Tế Hanh, mong sau này Trần Tế Hanh theo bước đại Thi hào Trần Tế Xương – cụ Tú , Thi hào nổi tiếng đất nước của vùng đất khoa bảng Nam Định, làm rạng danh tiên tổ.

Ngay từ bé, Tế Hanh được cha rèn giũa, bồi đắp kiến thức thơ văn, được sống trong làng quê yên b́nh… tài năng bẩm sinh cộng với ngoại cảnh, môi trường vun đắp, tác động, thi tài trong ông dần phát triển, định h́nh. Nhưng v́ chưa được ’’cọ xát’’, Tế Hanh vẫn chỉ ấp ủ hoài băo trong ḷng, ẩn ḿnh nơi thôn dă…

Sau khi đậu sơ học (cấp Tiểu học ngày nay) – ông rời làng Đông Yên (Phủ B́nh Sơn, Quảng Ngăi), ra kinh đô Huế, học lên tiếp. Ở Huế, Tế Hanh được Thi sĩ Huy Cận chỉ dẫn, giúp đỡ, khích lệ… ông tập hợp những sáng tác, sửa chữa, tu chỉnh rồi xuất bản tập thơ Nghẹn Ngào (1). Ngay sau đó, (năm 1939), tổ chức Tự Lực Văn Đoàn xét trao giải thưởng khuyến khích cho Nghẹn Ngào (cùng Bức tranh quê của nữ sĩ Anh Thơ).

Nghẹn Ngào viết về làng quê nghèo nằm ven biển miền Trung. Người đọc cảm nhận được niềm yêu quê hương tha thiết của Tế Hanh. Từ việc nh́n con đường nhỏ “chạy lang thang’’ xung quanh làng đến ngày hè nghỉ học, thơ thẩn ra ga, thấy những đầu máy, toa xe “vương vấn trong hơi máy”. Những tiếng x́nh xịch của máy hơi nước, tiếng loảng xỏang của xích sắt khi dồn toa, khiến Tế Hanh tưởng tượng ra: Chúng như những con người mang “đầy nặng khổ đau”. Ra bờ sông quan sát làng chài lưới với những con thuyền đánh cá chở ngư phủ ra khơi… Tế Hanh thu lượm, biến những h́nh ảnh quan sát được thành thơ, truyền cảm xúc đến ngựi đọc.

Thơ Tế Hanh đặc biệt gây ấn tượng mạnh đối với những người xa nhà, phiêu bạt, khiến sự nhớ thương Quê hương thêm đậm đà da diết. Từ Quảng Ngăi ra Huế không xa nhưng cũng đủ gợi cho tác gỉa cảm xúc mănh liệt, thể hiện trong các thi phẩm điển h́nh: Quê hương, Lời con đường quê, Vu vơ, Ao ước, và sau này khi sống trên miền Bắc: Nhớ con sông quê hương…

Riêng tôi và những bạn học cùng trang lứa thời thơ ấu, bài thơ Quê Hương có một kỉ niệm sâu đậm. Tôi nhớ rơ: Thầy dạy ở trường làng, chừng trên dưới 60. Lớp học gồm nhiều lứa tuổi. Có nhiều anh, thậm chí nhiều chú cùng học chung một lớp với lũ “tí nhau”.

Môn văn, thơ chia ra: tập đọc, học thuộc ḷng, nghe b́nh giảng và tự làm luận. Sách dạy văn gọi là Quốc Văn Giáo Khoa Thư, (tới cuối những năm 40 của thế kỉ trước, sách soạn bổ sung đổi thành Tân Quốc Văn). Thầy biết cả Hán văn, Pháp văn, c̣n Việt Văn th́ thật thông tuệ. Thầy giảng văn rất hay, hấp dẫn. Tuy vậy, vốn ham chơi, chúng tôi chưa thật chăm. Thầy lại tận tụy với nghề, rất nghiêm khắc khiến bọn tôi như bị o ép’’cưỡng bức’’…

Giờ Quốc Văn lần này, thầy b́nh giảng bài thơ Quê Hương của Thi sĩ Tế Hanh. Anh học sinh lớn nhất lớp được thầy gọi đọc thuộc ḷng bài thơ. Giọng anh đầy âm điệu sống động khiến lũ trẻ ở đồng bằng mường tượng ra ngay làng chài ven biển, vào một buổi “sớm mai hồng”… Con thuyền giương cánh buồm nâu chở những ngư phủ vạm vỡ, cường tráng “làn da ngăm rám nắng’’ ra khơi… Từ bài thơ, chúng tôi cảm nhận được khung cảnh làng chài buổi ban mai với những h́nh ảnh sống động đầy mầu sắc…

Thực ra, bắt chúng tôi phải chăm học c̣n một nguyên nhân khác: Thầy treo chiếc roi mây trên góc bảng. Trí tưởng của bọn trẻ h́nh dung nó là “hung thần’’. Tuy chỉ là đồ vật, nhưng khi nh́n chăm chú, chúng tôi cảm nhận nó như con rắn vung vẫy, uốn lượn, phát ra lời: Hăy coi chừng! Đừng để ta “vút’’ vào mông các cậu!

Ác nỗi, chiếc roi mây nằm trên góc trái tấm bảng đen khiến hầu như các cặp mắt của cả lớp đều thường xuyên nh́n thấy và “nghe’’ được tiếng nó… “doạ’’.

Quê Hương dài 20 câu, 5 khổ, thể thơ tự do, câu 8 chữ. Giờ tập đọc, b́nh giảng xong, thầy yêu cầu cả lớp về nhà phải học thuộc hẹn 2 hôm sau sẽ kiểm tra cho điểm. Mấy đứa ngồi cạnh nhau rên rỉ: Thế là hết cả dế với ve, (dế mèn được chúng tôi thích v́ chúng là chiến binh chọi hăng nhất trong các con vật biết chọi…).

Đúng hẹn trả bài, thầy gọi từng đứa lần lượt đọc. Đứa nào đọc, thuộc, giọng hay được cho điểm cao, ngồi yên chỗ, không thuộc tự động lên khoảnh đất trước tấm bảng đen – xếp hàng nằm xấp, duỗi thẳng cẳng… chờ.

Tai ác thay, nằm dưới đất, lại vừa đúng tầm hướng mắt vào chiếc roi mây treo trên đầu, các “tội nhân’’ chỉ c̣n biết rùng ḿnh và… run.

Khi đă gọi đủ lượt một số đại diện, thầy quay sang hỏi đám đang nằm dài: Tṛ nào muốn, đứng lên đọc, thuộc – về chỗ, không thuộc – nằm nguyên. Chỉ có 2 đứa thoát nạn, c̣n lại 6, mỗi thằng nhân 2 roi mây. Chao ơi!

Roi mây – Nỗi kinh hoàng của đám tṛ lười nhác, ham chơi. Nó dài chừng 0,7 mét, làm bằng đoạn cây mây, đường kính chừng 5, 6 li – thứ cây thôn quê trồng để làm lạt buộc cạp rổ, rá, thúng, mủng, dần, sàng, nong, nia … Mây dai, bền một cách đặc biệt. Ở cán cầm, được cuộn lại thành ṿng tṛn để thầy luồn tay vào cho chắc rồi vung lên, giáng xuống! Roi chạm mông phát ra tiếng đen đét!

Kinh hăi nhất: Roi tha hồ quật, vụt – đoạn mây không hề gẫy, gập. Dường như quật vào người càng nhiều, chiếc roi càng mềm, dẻo khiến hút… “thịt’’ càng mạnh! Bạn thử nghĩ xem: Nằm dài, im lặng chờ ngọn roi quất vào mông thật không có ǵ khủng khiếp bằng. Chẳng biết ai, từ khi nào đă “phát minh’’ ra thứ dụng cụ để thầy thay bố “uốn nắn’’ bọn ham chơi mà hữu hiệu đến thế!

Cả lớp xanh mắt mèo…

Mấy đứa con gái – mặc dù chỉ phải ngồi chứng kiến nhưng chiếc roi vun vút, giáng xuống mông bọn con trai, tiếp theo là tiêng rú thất thanh làm chúng sợ, nhắm mắt, mặt dúm dó trông thật buồn cừơi.

Lănh đ̣n xong, Thầy c̣n nhắc: Ngày mai các tṛ phải đọc lại, nếu không thuộc, sẽ bị phạt như hôm nay.

Tan học, sáu đứa mông đau đă đành nhưng đau hơn là chịu h́nh phạt trước bao nhiêu cặp mắt của bạn bè, nhất là lũ con gái. Cứ nghĩ lại, khi chúng nhăn mặt… khiếp sợ… cảm thấy nhục qúa. Sáu đứa loạng choạng lê bước trên đường làng. Ba thằng mông tấy đau, rức, phải được bạn d́u. Riêng thằng “Mập’’ – con ông Lang thuốc, nhà có hiệu thuốc Bắc – xem ra đau nhất. Nó béo ục ịch, mông núng nính những thịt, có lẽ v́ vậy mà roi mây “hút’’… khiến Mập đau hơn, khi roi chạm mông nó rú to nhất. Cu cậu không bước được, mồm rên ư ử… hít hà… Không ḱm được ṭ ṃ, mấy đứa d́u, vén ống quần đùi, vạch mông cậu ta, xem: Một vệt “sưng’’mầu hồng – giống như con lươn đũa, nhỉnh hơn chiếc roi Mây – chạy từ mông bên này, vắt sang mông bên kia. Đó là kết qủa của việc ham bắt ve sầu, say bắt chuồn chuồn ngô, chuồn ớt (đỏ chói, đẹp một cách hấp dẫn) – không chịu học thuộc ḷng bài Quê Hương của Thi sĩ Tế Hanh. Một thằng có khiếu hài hước (sau này trở thành nhà văn N…), tuy không bị “quật’’, nhưng vẫn ôm mông, khệnh khạng, vặn vẹo, mồm rên rỉ:

Ôi Quê hương, Quê hương!

Sao mà “đau’’, mà “rức’’.

Nh́n bộ dạng – “tướng Khỉ’’ – của nó làm tṛ trên nỗi đau của các bạn, tôi giận lắm. Nhưng ngẫm ra thật đúng cảnh, đúng t́nh… cả bọn lại hùa nhau cười vang. Những thằng bị đ̣n cũng cười – trông chúng cứ như… mếu!

Vẫn chưa hết chuyện !

Hôm sau thằng “Kều’’ – chúng tôi đặt “biệt danh’’cho thằng Giang v́ nó cao ngỏng cao ngẻo như cây sậy – than phiền với cả bọn, giọng lộn xộn… có thể tóm tắt: Thật “bất công’’! Một lần tớ bị lăo hàng xóm say rượu làm “trầy da’’, ngay lập tức bố tớ tiện việc đi chặt tre, xách dao rựa (2) đến “tính sổ’’ với kẻ làm con ông đau. Thế mà bây giờ tớ “lê bước’’ về, mẹ vừa xuưt xoa, vừa bóp thuốc… tớ ấm ức khóc. Ai ngờ ông già ở ngoài về hỏi đầu đuôi, mẹ tường thuật, bố tớ trợn mắt: Bà lui ra! để đấy tôi “xoa bóp’’ cho nó!

Mẹ tớ miễn cưỡng, lẳng lặng ra ghế ngồi.

Bố hỏi: Thế v́ sao thầy đánh đ̣n?

Tớ không dám nói thật chỉ ấp úng: V́… v́… Đến đây th́ nín thít.

Bố tiếp : V́ bỏ học, đi lêu lổng, không thuộc bài chứ ǵ? Ông c̣n nói một thôi một hồi về ư nghĩa của việc học… rồi dẫn ra một câu chữ Nho – “Ngọc bất gía bất thành khí. Nhân bất học, bất Tri lí. Ấu bất học, Lăo hàn vi’’. Sau rốt kết luận: Ngày mai bố sẽ đến nói để thầy biết: Về nhà con không chịu học, chỉ suốt ngày hết đáo lỗ đến săn dế, bắn chim…

Tớ ̣a khóc van xin rối rít.

Bố nh́n mẹ… Mẹ đưa đẩy – con nó biết lỗi rồi, ḿnh tha cho nó đi. Bố gật đầu. Thế rồi tớ nín khóc, dở sách đọc. Khác với mọi lần – Đọc mà đầu vẫn nghĩ đâu đâu… Bây giờ đọc đến đâu tớ nghĩ liên tưởng về h́nh ảnh tác giả miêu tả… thật ḱ lạ, chỉ vài ba lần đă thuộc làu bài Quê hương.

Nghe “Kều’’ nói xong, mấy đứa bị đ̣n lại thi nhau kể chuyện về nhà… Té ra tất cả họ đều đồng t́nh với việc thầy phạt. Thời đó, Thầy là trên hết! Đạo lư: Tôn sư trọng đạo được các bậc cha mẹ coi trọng!

C̣n đây – Bài thơ làm cho tôi và mấy thằng bạn khốn khổ khi xưa nhưng nhờ đó, dù- hơn 60 năm trôi qua, tôi vẫn nhớ, thuộc làu:

QUÊ HƯƠNG

Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới

Nước bao vây cách biển nửa ngày sông

Khi trời trong, gió nhẹ sớm mai hồng

Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá

Chiếc thuyền nhẹ hăng như con tuấn mă

Phăng mái chèo mạnh mẽ vượt trường giang

Cánh buồn giương to như mảnh hồn làng

Rướn thân trắng bao la thân góp gió

Ngày hôm sau ồn ào trên bến đỗ

Khắp dân làng lũ lượt kéo ghe về

Nhờ ơn trời biển lặng cá đầy ghe

Những con cá tươi ngon thân bạc trắng

Dân chài lưới lần da ngăm rám nắng

Tỏa thân h́nh nồng thở vị xa xăm

Chiếc thuyền im bến mỏi trở về nằm

Nghe chất muối thấm dần trong thớ vó.

Nay xa cách ḷng tôi luôn tưởng nhớ

Mầu nước xanh, cá bạc, cánh buồm vôi

Thoáng con thuyền rẽ sóng chạy ra khơi

Tôi thấy nhớ cái mùi nồng mặn qúa!

(Nghẹn Ngào)

Gần 20 năm sau từ buổi bị “ăn roi mây’’- khoảng đầu những năm 60 của thế kỉ 20 – t́nh cờ một hôm đi làm ca đêm. Tôi đứng dưới chiếc loa công cộng, chờ xe đưa thợ Mỏ lên tầng cao làm việc. Đài Tiếng nói Việt Nam đang phát chương tŕnh tiếng thơ. Nghệ sĩ ngâm thơ (h́nh như Trần Thị Tuyết) – tŕnh bầy bài Nhớ con sông quê hương của Tế Hanh. Thật kỳ lạ, đây là tâm t́nh của tác gỉa nhớ con sông quê hương ông ở miền Nam bên kia vĩ tuyến 17, nhưng chẳng hiểu sao, tự dưng ḷng tôi lại rạt rào thương nhớ con sông quê ḿnh. Tôi cũng xa quê dù chỉ mấy trăm cây số (chứ không xa như Thi sĩ Tế Hanh)… Con sông của Tế Hanh đang được gịong ngâm mượt mà, thiết tha của nghệ sĩ tài danh thể hiện, làm tâm hồn người nghe bay bổng, khơi dậy trong họ nỗi nhớ con sông quê ḿnh. Gịng sông quê tôi hao hao giống con sông của thi sĩ Tế Hanh: Mỗi khi hè về, chúng tôi cũng ra sông tắm, bơi thi, đuổi nhau, ṃ cá bắt trai, hến… Con sông của làng tôi không có bụi tre, nhưng trên bờ có cây si, cây đa, rủ cành lá, che rợp một đoạn mặt nước. Lời thơ đưa người nghe từ thực tại ngược về qúa khứ làm trí tưởng bùng phát khiến tâm hồn bâng khuâng xao xuyến, mơ màng…

…

Toàn quốc Kháng chiến (1946)…

Tế Hanh ”Cầm súng xa nhà đi kháng chiến”…

9 năm sau – 1955, ông ra Bắc tập kết. H́nh ảnh quê hương miền Nam ngày đêm nhức nhối trong ḷng. Gần ba mươi năm tính từ khi ông xa làng Đồng Yên, đến Huế, rồi ra tận Hà Nội xa xôi. Hơn 10 năm sau, bài thơ về “Quê hương’’ thứ hai ra đời . Nhớ Con Sông Quê Hương (1956) đăng trên báo, ngâm trên đài phát thanh, tŕnh bày trong các chương tŕnh văn nghệ – đă làm khán thính giả miền Bắc xúc động. Tế Hanh viết về con sông quê hương ḿnh ở miền Nam, nhưng người đọc miền Bắc lại đồng cảm với thi sỹ và liên tưởng tới con sông quê hương của họ với những kư ức của quá khứ xa xăm, để lại trong họ nhiều kỷ niệm thân thương. Đột nhiên t́nh yêu quê hương của từng người, được những vần thơ của Tế Hanh kích thích, chắp cánh…

Quê Hương và Nhớ con sông Quê hương – cả hai bài thơ đều viết về làng quê ở hai địa điểm, thời thời điểm, cách xa nhau hơn ngh́n cây số với khảng cách thời gian 16 năm. Tác giả gói ghém cảm xúc rồi tuôn trào trong câu chữ để diễn đạt t́nh yêu thương quê hương ḿnh nồng nàn mănh liệt. Cho đến bây giờ , nếu tính từ bài Quê Hương – thi phẩm đă tồn tại hơn 70 năm. Người đọc, đọc lại, trong ḷng vẫn rạt rào cảm xúc!

Các Nhạc sĩ cũng sáng tác về quê hương – làng quê ḿnh…

Các Thi sĩ, Văn sĩ cũng viết về nơi chôn rau cắt rốn – quê hương ḿnh.

C̣n Tế Hanh viết về quê hương ông: Cửa biển, làng chài, cánh buồm nâu, những “con cá tươi ngon thân bạc trắng’’, và “con sông quê mát rượi’’… Đó là đặc trưng của mảnh đất quê ta, dù từ Bắc đến Trung rồi Nam, đâu đâu cũng có những Cảnh, những Người, những T́nh – giống nhau đến ḱ lạ! Nơi nào ta đă sinh ra, lớn lên rồi v́ lí do này hay khác – v́ mưu sinh – phải xa nó, nhưng dù đi đâu, ở đâu, dù bao năm xa cách, h́nh ảnh quê hương vẫn đọng lại trong kí ức, vẫn mang trong ḷng rồi theo ta đi suốt cuộc đời.

Thi sĩ Chế Lan Viên đă nói về Đất nước, Quê hương thật chí lí:

‘’Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ

Nơi nào qua mà chẳng thấy yêu thương

Nơi ta ở chỉ là đất ở

Nơi ta đi – đất bỗng hóa tâm hồn…’’

Rồi đây các thế hệ nối tiếp sẽ có nhiều sáng tác Nghệ thuật – Văn học đề tài quê hương, với nhiều sắc thái, cấp độ, quy mô khác nhau, tựu trung: Tất cả đều nặng ḷng với mảnh đất nơi ta sinh ra, lớn lên, nơi tổ tiên, ông bà, cha mẹ sinh sống, nơi 54 dân tộc đă, đang quần tụ…

Văn hào Liên Xô (cũ) – Ilia Ê ren bua – đă nói một câu nổi tiếng, đại ư: Yêu tổ quốc chính là từ ḷng yêu quê hương. T́nh yêu đó bắt nguồn từ việc yêu: Cái cây, trảng cỏ, gịng sông, gềnh đá, con đường, biển đảo, cánh rừng… Quê hương c̣n là bài hát, câu ca dao, mái tranh nghèo, mảnh ruộng, con trâu… Tất cả gộp lại, nhào trộn nhuần nhuyễn: Đó chính là nơi mảnh đất tổ tiên, cha ông ta đổ xương mắu, mồ hôi, nước mắt – bồi đắp, dựng lên. Trên từng thước đât của mảnh đất này đă thấm đẫm mắu, trộn lẫn thịt xương các thế hệ đời đời nối tiếp của dân tộc Việt Nam…

Berlin 20.6.2012

Lê Xuân Quang

(1) – Sau đó được bổ xung , đổi tên thành Hoa Niên.

(2) – Dao rựa – Nông dân Việt dùng để chặt cây, chặt tre làm nhà, chẻ lạt, chặt xương lợn (thay cho Ŕu của nông dân xứ khác). Dao phay để cắt thịt, cá, rau… Dao bài: Bổ cau têm trầu, bổ bưởi… Dao nhíp – nhỏ nhất – để cắt những vật nhỏ như sợi chỉ khâu…

 

NHỚ CON SÔNG QUÊ HƯƠNG

Tế Hanh

Quê hương tôi có con sông xanh biếc

Nước gương trong soi bóng những hàng tre

Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè…

Toả nắng xuống ḷng sông thấp thoáng.

Chẳng biết nước có giữ ngày, giữ tháng

Giữ bao nhiêu kỷ niệm của gịng trôi

Hỡi con sông đă tắm cả đời tôi

Tôi nhớ măi mối t́nh mới mẻ.

Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ

Sông của miền Nam nước Việt thân yêu

Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu

Khi mặt nước chập chờn con cá nhẩy

Bạn bè tôi tụm năm tụm bẩy

Bầy chim non bơi lội trên sông

Tôi dơ tay ôm nước vào ḷng

Sóng mở nước ôm tôi vào dạ

Chúng tôi lớn lên mỗi người mỗi ngả

Kẻ sớm khuya chài lưới trên sông

Kẻ cuốc cầy mưa nắng ngoài đồng

Tôi cầm súng xa nhà đi kháng chiến..

Ḷng tôi bỗng mưa nguồn sóng biển

Lại trở về lưu luyến bên sông.

Tôi hôm nay sống trong ḷng miền Bắc

Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc

Hai tiếng thiêng liêng hai tiếng miền Nam…

Tôi nhớ không nguôi ánh nắng mầu vàng

Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc

Tôi nhớ cả những người không quen biết

Có những trưa tôi đứng dưới hàng cây

Bỗng nghe dâng cả một nỗi tràn đầy

H́nh ảnh con sông quê mát rượi

Lai láng chẳy, ḷng tôi như suối tưới

Quê hương ơi, ḷng tôi cũng như sông

T́nh Bắc Nam chung chảy một ḍng

Không ghềnh thác nào ngăn cản được

Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước

Tôi sẽ về sông nước quê hương

Tôi sẽ về sông nước của t́nh thương…

(1956)