Những Nghĩa Trũng Ở Ðà Nẵng

Hồ Trung Tú

 Cuộc chiến đấu của quân và dân ta trên mảnh đất Ðà Nẵng kéo dài 19 tháng kể từ lúc hạm đôi Pháp - Tây Ban Nha nổ súng tấn công bán đảo Sơn Trà đêm 30, ngày 1-9-1858 cho đến khi quân đội xâm lược phải rút khỏi mảnh đất này là một chiến công oanh liệt nhưng cũng là những hy sinh to lớn.

Trong khi quân xâm lược rút đi để lại trên lưng Sơn Trà những khu mộ đến nay vẫn còn dấu tích, thì hài cốt những chiến sĩ dũng cảm của chúng ta cũng được triều đình Việt Nam quan tâm quy tập thành những "nghĩa trũng" (1) tức là những nghĩa trang tử sĩ đầu tiên.

Việc quy tập này theo những tư liệu để lại cũng kéo dài tới hai chục năm. Và nghĩa trang trước đây chúng ta được biết đến ở Phước Ninh bên tả ngạn sông Hàn. Theo văn bia ghi lại thì tại đây có tới 3.000 hài cốt đã được quy tập lại. Văn bia ghi lại những lời lẽ sau đây :
" Phàm người ta làm mọi việc ở đời cũng chỉ vì nghĩa hay vì lợi. Người quân tử chỉ nghĩ đến điều nghĩa mà dốc lòng vào việc thiện. Dù việc thiện nhỏ thế nào cũng không bỏ qua. Nói ngày xưa là thành xiêu lũy đổ chất chồng, người ta đã vùi dập đó đây những nắm xương của những người vì nghĩa cả mà hy sinh "
cho thấy công việc quy tập đã được thực hiện bằng sự vận động các tầng lớp nhân dân tham gia làm việc thiện.

Ðiều đáng tiếc " Nghĩa Trang Phước Ninh" dù đã được công nhận là di tích lịch sử cấp Quốc Gia, thì vào thập niên 80 vừa qua ,nó bị san bằng để xây nhà thi đấu Nguyễn Tri Phương, ở trung tâm thành phố Ðà Nẵng. Dấu vết chung của ba ngàn hài cốt ấy chỉ còn là một tấm bia ghi dấu.

Nhưng, cũng thật bất ngờ, mới đây, nhân chuyến đi công tác ở phường Khuê Trung, chúng tôi được dân địa phương giới thiệu một khu nghĩa trang mà ở đó còn tấm bia bằng sa thạch với bốn đại tự : "Hoà Vang Nghĩa Trũng" và dòng lạc khoản ghi rõ năm dựng bia là "Tự Ðức Thập Cử Niên", tức là năm 1866, chỉ 6 năm sau ngày kết thúc trận đánh.  Hơn 1.000 ngôi mộ được xây vuông vắn, xếp hàng lối thẳng tắp, lại bằng xi măng khiến ta băn khoăn về niên đại của khu mộ. Giải thích nỗi băn khoăn này, cụ Hương Mưu, năm nay 93 tuổi kể lại rằng : Nghĩa Trũng vốn ở làng Nghi An, thường gọi là Trũng Bà Nghi An, nay nằm trung khuôn viên sân bay quốc tế Ðà Nẵng. Khoảng năm 1920, khi cụ Hương Mưu 15 tuổi, thực dân Pháp mở sân bay nên khu mộ này phải dời về phía vườn Bá Khuê Trung. Năm 1962, quân Mỹ lại mở sân bay về phía nam, nên dân làng Khuê Trung lại phải dời Nghĩa trũng một lần nữa đến địa điểm hiện tại, do đó việc xây cất các phần mộ có vẻ hiện đại, bằng chất liệu xi măng như ta thấy.

Tại đây ngoài những ngôi mộ được xây mới đồng loạt, còn đôi trụ đá dựng hai bên tấm bia đại tự :" Hòa Vang Nghĩa Trũng". Trên hai trụ đá ấy có đôi câu đối khắc chạm :

"Ân Triêm Khô Cốt Di Truyền Cổ.
Trạch Cập Tàn Hồn Tái Kiếm Kim"

(Dịch tạm : Ơn Ðức nhà vua thấm đến những bộ xương khô từ xưa còn lại, những hạt mưa móc ban cho những linh hồn vất vưởng được thấy lại hôm nay).

Sau tấm bia và hai cột đá là một đài xây cao chừng 3m bằng xi măng có khắc ba chữ : "Chiến Sĩ Ðài" , hai bên có hai câu đối :

" Tổ Quốc hữu linh giá ban chí sĩ anh hùng tương dữ dẫu hồng tiền dực hồ hậu;
Tiền dân dĩ viễn kim nhật sùng đài phong ngẫu do năng luận kỳ thế tư kỳ nhân"

(tạm dịch:Tổ quốc thiêng liêng với những chí sĩ anh hùng noi dấu đời trước rồi chắp cánh đời sau; người xưa xa rồi nay dựng tượng đài mà vẫn còn bàn đến đời của họ và nghĩ đến người thuở ấy)

Ở Nghĩa Trũng còn có một ngôi mộ lớn cũng xây bằng xi măng với những họa tiết trang trí đẹp, mang dòng chữ " Tiền triều đại tướng công qúy mộ" Theo lời cụ Hương Mưu thì đây chính là ngôi mộ của vị đại tướng dưới quyền ông Nguyễn Tri Phương, tên là Nguyễn Trọng Ân giữ đồn Tuyên Hóa, nay thuộc Hòa Cường. Trong cuốn " Nguyễn Tri Phương đánh Pháp" của tác giả Nguyễn Khắc Ðạm có nói tới một vị tướng tên là Nguyễn Ân. Theo cụ Hường Mưu vì khi chuyển dời phần mộ của vị tướng này, người ta còn thấy cả chiếc mão võ tướng và năm cái cúc áo đều bằng đồng đã rỉ.

Phía sau ngôi mộ này là một cái am thờ , mà năm nào cũng vậy, cứ đến ngày 16/3 âm lịch là dân làng lại tổ chức cúng tế vong linh các nghĩa sĩ rất trân trọng.

Mong sao, không như với Nghĩa Trũng Phước Ninh, Nghĩa Trũng Hòa Vang sẽ được tôn tạo thành một di tích , minh chứng cho niềm tự hào về truyền thống đi đầu đánh giặc ngoại xâm của Ðà Nẵng, cũng là di tích về một nghĩa trang liệt sĩ xưa nhất mà chúng ta còn giữ được.

Hồ Trung Tú
(Việt Nam)

(1) chữ Trũng theo tự điển Hán Việt của Ðào Duy Anh ngoài nghĩa là cái mộ lớn xây cao còn có nghĩa là chính, lớn "Nghĩa Trũng" là nơi chôn cất những người làm việc nghĩa, nghĩa sĩ.