Tại sao lá lại
đổi màu vào mùa thu?
Huỳnh Văn Ba
Trong những vùng có 4 mùa rõ
rệt như Nhật Bản, Bắc Mỹ, Canada, v.v.,
khi bước vào mùa thu
là cây lá
bắt đầu thay màu như
người đàn bà thay lớp
trang điểm - thường rất là sặc sở
nhưng đôi lúc cũng rất
“đìu hiu” tùy theo vùng
địa lý và thời tiết.
Đây là một hiện tượng tư nhiên do ánh sáng
mặt trời chế ngự sinh lý của
giới thực vật và được
gọi là "Quang Chu tính" hay "Photoperiodism".
Khi mặt trời ngã về phía
Nam của trái đất (tức là vào thu), giờ có ánh nắng
càng ngày càng ngắn hơn ở phía Bắc bán cầu.
Điều nầy làm chậm lại sự hợp thành chất diệp-lục-tố (chlorophyll) trên lá vì
biết rằng mùa sinh trưởng
sắp hết.
Diệp-lục-tố như tên của nó đã
nói lên, là chất có
màu lá xanh
rất cần cho quá trình
quang-hợp. Vì thế
khi còn diệp-lục-tố
thì lá cây
sẽ còn màu xanh.
Nhưng sao lá lại
đổi sang màu vàng, đỏ hay nâu?
Thực ra trong lá
cây còn nhiều
sắc-tố hay chất có màu (pigments) khác
tùy theo
giống hay loại cây.
Chất
hóa học "carotenoids" là những sắc-tố màu vàng, cà-rốt
hay vàng nâu-lá-bắp thường có mặt trên lá quanh năm. Thêm vào đó
là những chất "anthocyanins"
có màu đỏ
hay hồng, được
tạo ra vào cuối hè trong tế
bào lá của
loài cây có nhiều chất đường như là cây
maple, oak, sweetgum và
dogwood khi chất đường tích lũy nhiều trên lá cây.
Trong mùa sinh trưởng ấm áp như
Xuân hay Hạ, những sắc-tố nầy bị chất diệp-lục che mất. Đến khi lá không
còn chất chlorophyll thì đương nhiên chất gì bền và
còn lại sẽ nỗi bậc ra.
Nhưng
tại sao lá khô và
rụng không chịu ở mãi trên cành cho
ta ngắm?
Khi
Thu đã vào cuối mùa, nhựa cây sẽ đặc ra làm cho
sự di chuyển trong mạch lá chậm
lại. Điều nầy cần
cho sự chuẩn bị của cây trước
khi mùa đông
đến. Khi mạch
lá bị nghẽn sự liên kết giữa lá với
cành sẽ mất đi dần. Dưới
sức hút của trái đất cùng với gió "Bấc" thổi về, lá ta
rồi cũng phải buông tay để
bay theo luồn gió cuốn!
Tại
sao lá Thu chỉ đẹp ở vùng nầy mà không đẹp
ở vùng khác?
Đó là yếu tố
do Địa lý và giới thực
vật chi phối.
Ở Bắc bán cầu, miền ôn và hàn
đới thường
có 4 mùa rõ rệt nên
cây lá có
mùa Thu để chuẩn bị đi vào mùa
Đông vì biết rằng mình không giữ
lá được trước cái lạnh làm đông đặc lá cành của
mùa đông. Riêng cho loài
cây lá kim vì cây
tiết ra chất sáp để bảo vệ lá nên
lá còn nằm
trên cây ngay cả mùa
Đông. Thường
rừng có nhiều cây quảng diệp (lá rộng) có màu sặc
sở hơn rừng toàn lá kim (như thông hay tùng).
Nếu bạn ở vùng Đông Bắc,
Mid-Atlantic, Virginia, Carolina, Midwest hay Nam Canada, tuy
không có núi cao như
miền Tây Bắc, nhưng ông trời lại cho ta
một cảnh Thu tuyệt vời vi vùng nầy có nhiều rừng cây lá quảng diệp như cây red maple, silver maple, sugar maple (hình lá quốc
kỳ Canada), ash, elm, sumac, redbuck, oak, v.v. Vùng Vermont
hay New England nổi tiếng
là vùng có
cảnh Thu cực kỳ quyến rũ. Đối với tôi, cái đẹp của vùng nầy có lẽ
- ngoài cái yếu tố khí hậu khắc
nghiệt cùa địa lý (chỉ tương tự với Mãn Châu TQ), là
do cái yếu tố lịch-sử văn-minh đóng góp vào. Cảnh
của vùng nầy thường đi theo với
những dấu tich nhân tạo
như những giáo-đường thơ
mộng, những
Barns (nhà trữ) củ kỹ hàng trăm năm, cầu covered
bridges (cầu che) lạ mắt, những làng mạc rãi rác
trong thung lũng nhỏ hay trên đồi xanh. Đây là một sự
hài-hòa của thiên nhiên và
con người cùng cộng tác với nhau để tạo ra một bước
tranh tuyệt đẹp.
East Orange, Vermont
Martins Pond – Peacham, Vermont
Great Road Bend – Peacham,
Vermont
Đương nhiên chúng ta
khó quên được cảnh
Thu ở Nhật. Cái
đẹp mùa Thu
ở vùng Nikko gần
hồ Chuzenji hay Okunikko, vùng Hakone và Yamanaka-ko dưới núi Phú Sĩ, vùng
Kyoto gần Arashiyama và Kinkakuji, hay vùng Shiga-kogen thực là khó
tả qua lời.
“Hồng diệp”
ở Nhật Bản
Ở Tokyo nếu anh em
nào có dịp đi bộ trên đường Hongo Dori
trước cổng trường Todai vào mùa Thu lá
đỗ, chắc còn nhớ những chiếc lá Ichou (i.e.
ginkgo - lá cây bạch quả hay cây công-tôn) vàng ánh bay phất
phới theo cơn gió cuốn. Có một buổi chiều tà gió Thu lạnh thấm da đó,
tôi đi ngang qua quán-ăn dã chiến "yatai" trước tiệm tạp-hóa khai nghiệp từ thời Edo tên là "Yoshinoya"(?)
gần nhà ga Hongo Sanchome.
Lúc đó ông bếp
đang nướng những xâu yakitori (thịt gà lụi)
đỏ bỏng.
Mùi thịt và mùi "Tare" ôi cha sao mà
thơm quá, nó làm
cho ruột tôi sôi sục,
nước dãi chảy đầy mồm. Tôi dừng chân định mua một xâu ăn cho đã thèm nhưng
rồi lại do dự vì nghĩ
đến vợ hiền và con thơ đang chờ cơm tối ở nhà. Thế rồi tôi vội vã
cất bước chạy về phía nhà ga
subway dưới đường
cố dằn cơn đói sau một ngày
làm việc bận rộn ở phía bên kia đường…..
Rồi quá vô tình tôi
dẫm lên những chiếc lá ichou vàng
khô...Ôi tội nghiệp cho lá ta!
Mùa Thu đến chi để lá phải lạc loài như thế
nầy?. Xong tôi cúi
xuống lượm
một lá Công-tôn vàng ánh
rồi kẹp vào trong trang
sách mang theo mình trước
khi thả thân vào đợt
sóng người xô đẫy vào cửa nhà
ga của đường xe hầm Yamanouchi ....
Huỳnh Văn Ba