Điện Thái Ḥa

ngai vàng giữa thế giới thi ca

Mai Khắc Ứng

 

 

 

    Điện Thái Ḥa cùng với Ngọ Môn là hai công tŕnh kiến trúc được điều chỉnh xây dựng vào năm 1833 dưới thời Minh Mệnh. Ngôi điện huy hoàng tráng lệ vào bậc nhất của kinh đô Huế này khởi thủy được nhà vua khai sáng Vương triều Nguyễn cho xây dựng tại giao điểm giữa trục trung đạo của Kinh đô mà cũng là của Hoàng thành và Tử Cấm thành với trục đông tây qua hai cửa Hiển Nhơn, Chương Đức, dường như là trung tâm Hoàng thành, phía sau vị trí hiện thời khoảng 50m. Hai nghi môn Nhật Tinh, Nguyệt Anh nằm trên trục đông tây này đứng hai bên điện Thái Ḥa thuở ban đầu (1805). Để nhường chổ xây dựng Đại Cung môn của Tử Cấm thành, nhà vua Nguyễn Thánh Tổ đă cho chuyển điện Thái Ḥa ra phía trước đồng thời với việc xây dựng Ngọ Môn thay Nam Khuyết đài và lầu Ngũ Phụng thay điện Càn Nguyên, vốn là công tŕnh cũng được xây dựng đầu triều Gia Long.

 

    Ngọ Môn năm cửa chín lầu.

    Cột cờ ba cấp, Phu Văn lâu hai tầng.

 

    Sự mô tả ngắn gọn qua dân ca xứ Huế cho những ai chưa một lần đến nơi đây cũng có thể h́nh dung nên một Kinh đô phân minh hoành tráng. Bên trong Ngọ Môn là cầu Trung đạo, qua cầu Trung đạo là sân Thiết Đại triều ba tầng nâng điện Thái Ḥa lên để không một công tŕnh kiến trúc nào trong Hoàng thành có nền cao như vậy.

   Đă thế hai bên điện Thái Ḥa lại có hai sân cỏ rộng, phẳng như hai quảng trường xanh, đẩy xa các công tŕnh kiến trúc chung quanh vào bên trong những dải La thành thấp được phủ bởi tán lá của xoài, vải, nhăn, mận...Từ môi trường cảnh quan ấy, tự nó đă góp phần tạo nên một điện Thái Ḥa vời vợi cao, vời vợi nguy nga tráng lệ.

x  Ngọ môn và điện Thái Ḥa là hai công tŕnh kiến trúc song sinh lại là hai công tŕnh kiến trúc có chữ. Nên chi đến trước Ngọ môn, chúng ta đă có thể chiêm ngưỡng những vần thơ trên nóc lầu Ngũ Phụng. (1)

 

Vân tế huyền sơ thướng.

Ảnh tà thể vị viên.

Hà tu tam ngũ dạ.

Dĩ chiếu măn sơn xuyên.

 

Ven mây trăng mới lên.

Mặt trăng chưa tṛn ánh sáng chiếu c̣n xiên.

Nhưng chẳng cần đợi đến ngày rằm.

Ánh trăng cũng đă soi sáng khắp non sông.

 

    Vầng trăng hay vương triều Nguyễn? Khiêm tốn mà tự tin đă phả vào người chiêm ngưỡng niềm vui của phút giao thoa ban đầu.

 

Công tượng gia ngôn lặc.

Côn Cương danh cửu tri.

Âm tiêu dưởng trửng hậu.

Thiên đạo thái lai th́.

 

Công người thợ đă khắc nên những lời đẹp.

Như núi Côn Cương mà ai ai cũng biết.

Theo luật tuần hoàn của vũ trụ âm tiêu là dương phát.

Điều đó có nghĩa là hết bỉ cực là thái lai.

 

   Chiêm ngưỡng xong những vần thơ giàu chất nhân văn như thế mỗi người bước vào khỏi Ngọ môn th́ nhận ra ngay Nghi môn đầu cầu trung đạo với bốn cột đồng đúc rồng đoanh liên kết bởi những xà đồng giữa có một tấm bảng pháp lam nổi rơ 4 chữ Hán “chính trực đăng b́nh” (mặt ngoài) và “cư nhân do nghĩa” (mặt trong). Đi tiếp vào phía trong cuối cầu Trung đạo lại có Nghi môn thứ hai vởi bảng pháp lam nổi rơ 4 chữ Hán “chính đại quang minh” (mặt ngoài) và “trung ḥa vị dục” (mặt trong).

    Một điều nên lưu ư là mặt hướng ra phía ngoài dường như có ư để quảng bá, mặt hướng vào bên trong lại có ư để răn ḿnh.

 

    Đứng phía sau Ngọ môn qua cầu Trung đạo nh́n vào, điện Thái Ḥa nổi rơ giữa nền trời trong gợi lên tính chủ thể thiêng liêng, nghiêm minh đỉnh đạc.  Những cặp rồng uốn lượn giữa bờ nóc, đầu đao trên bộ mái ngói hoàng lưu ly óng ả như bay lượn giữa b́nh minh mênh mông.

    Rồng trên mái điện Thái Ḥa là đặc trưng rồng Nguyễn. Rồng Nguyễn có râu, có bờm, có cườm, có vảy, có móng, có vuốt nhiều người chê nghèo nàn ốm yếu, khi không hết lời ngợi ca rồng thuở Lư - Trần đang ở dạng thuồng luồng nguyên sơ mềm mại uyển chuyển. Th́ ra “ưa th́ dưa thơm” là căn bệnh măn tính tiềm tàng trong con người ta đă già giặn lắm. Riêng tôi đứng trên mặt sân Thiết đại triều có thứ có bậc của Hoàng thành Huế lại thấy sau ngót một ngh́n năm t́m kiếm, con rồng Việt đến thế kỷ XIX như thể đă trưởng thành với tư thế hùng uy của một nền mỹ thuật kiến trúc.

   

    Không biết trên thế gian này, trên đất nước này có nhiều công tŕnh kiến trúc mà chữ nghĩa đă len vào các kết cấu nội, ngoại thất để phong phú thêm, để sinh động hơn tạo nên một thứ tâm hồn của kiến trúc góp phần làm nên tính thẩm mỹ mà chia sẻ với con người nổi vui và niềm tự hào xứ sở như Huế?

     Điện Thái Ḥa của Hoàng thành Huế đă làm được điều đó.

 

    Thái Ḥa đă có nhiều lời giải là ḥa hoăn, là ḥa b́nh. Lại có người c̣n dẫn cả Kinh Dịch để khẳng định rằng “thái ḥa là cái khí âm dương hội hợp mà dung ḥa với nhau”.   

    Thiết nghĩ một con người 3 tuổi đă mồ côi cha, 13 tuổi lại gặp hoạn nạn khôn lường, bật ra khỏi tổ ấm gia đ́nh bơ vơ nơi đất lạ, 16 tuổi phải gánh trọng trách bảo toàn ṇi giống để phục hưng danh dự và vị thế của một ḍng họ trước sự săn đuổi của kẻ thù hung bạo, như Nguyễn Phúc Ánh chưa mấy lúc thư nhàn mà nghiền ngẫm “tứ thư ngũ kinh” như các sĩ tử về sau. Vả lại, với một người từng trải qua 27 năm gian nan máu lửa chắc chắn đă đủ thấm nổi đau nội chiến trên đất nước ḿnh ngót ba thế kỷ kể từ khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi vua Lê (1527-1802), gây nên chiến tranh Nam- Bắc triều cho đến chiến tranh Tây Sơn - Nguyễn. Ḥa thuận trên dưới. Ḥa thuận trong ngoài. Ḥa thuận Bắc Nam. Nghĩa là một đất nước đại ḥa thuận bởi có thế thái nhân t́nh, có thuần phong mỹ tục, với ông hẵn là mong ước. Điện Thái Ḥa là ḥa thuận bao la. Tôi hiểu theo nội dung bài thơ khắc ở dải liên ba gian bên phải (tính từ giữa) dăy cột hàng nhất tiền tích điện Thái Ḥa.

 

 

                                Đại đức phù kiền tạo.

                                Thuần phong văn thái ḥa.

                                Nghiêu cù thuận đế tắc.

                                Xứ xứ dật âu ca.

 

                        Đức lớn hợp với quẻ kiền của tạo hóa

                        Mong nơi nơi đều thuần phong thái ḥa.

                        Khắp đát nước cùng chung phép nước.

                        Th́ muôn phương vang lừng lời ca tiếng hát.

  

 

    Điện Thái Ḥa là ngôi nhà ghép “trùng thiềm điệp ốc”theo phong cách kiến trúc Huế. Nhà trước gọi là tiền tích. Nhà sau gọi là chính tích. Trần thừa lưu tạo nên những gian nối giữa tiền tích với chính tích để nới rộng không gian lại không rối mắt bởi cột trước của nhà sau đứng gần cột sau của nhà trước như cách xử lư nhà ghép ở một vài nơi trên đất nước ta trước thế kỷ XIX.

 

    Tiền tích là một ngôi nhà rường với 8 bộ v́ kèo giả thủ được gia công trau chuốt công phu với các hoa văn trang trí chạm khác tinh tế vừa để phô ra tính đồng tâm làm nên sự vững chăi vừa được coi như là những tác phẩm mỹ thuật, góp phần tạo nên sự lộng lẫy uy nghi. Và, cũng để che bớt sự lô nhô của các đầu cột, kiến trúc Nguyễn đă tạo nên hệ thống liên ba gồm những pa nô trang trí các mảng phù điêu cỏ, cây, hoa, lá xen giữa các ô chữ. Lối trang trí này người Huế gọi là “nhất thi nhất họa”. Tiền tích điện Thái Ḥa cũng không nằm ngoài phong cách kiến trúc đó. Chính tích cũng là một ngôi nhà rường nhưng 8 bộ v́ kèo cánh ác giản đơn không phô ra và đương nhiên không sơn son thếp vàng như các bộ v́ kèo giả thủ của tiền tích. Cũng khác với tiền tích, chính tich được xử lư bằng hệ thống trần gỗ kín tạo nên không gian nghiêm trang đầm ấm.

 

    Bước qua hai tầng dưới, đứng giữa tầng trên của sân Thiết đại triều, mọi người đều thấy rơ những ô chữ xen giữa những ô phù điêu trang trí trên bờ nóc, cổ diềm, lá mái của ngoại thất điện Thái Ḥa.

 

Nhật nhật hỷ ḥa thanh.

Thời thời ưu lạo giáng.

Nhược năng sơn thủy khuy.

Khả tất thương sương măn.

 

Ngày ngày vui mừng lúa xanh tốt.

Lúc nào cũng lo lắng mưa lũ trút xuống.

Nếu có thể làm cho sông cạn núi ṃn.

Để có thóc đầy kho.

 

Thiên tâm mông tích hựu,

Nhân ư bản năng tri.

Bách tính điềm hy nhật.

Tứ phương ninh mật th́.

 

Trời đă mở ḷng bảo hộ triều đ́nh và thần dân.

Con người vốn đa biết rơ ư đó.

Trăm họ vui với những điều tốt đẹp.

Bốn phương đều an ninh thái b́nh.

 

Nhật nhật ưu nông sự.

Tư tư lượng vũ t́nh.

Duy kỳ liên tuế nẫm.

Dụng ủy vạn dân t́nh.

 

Ngày ngày ta lo lắng về công việc nhà nông.

Luôn luôn nghe ngóng về mưa nắng.

Cầu xin năm nào cũng được mùa.

Để an ủi cứu giúp người dân.

   

Vị mông cam nhĩ thực.

Dĩ giác tụy tu lân.

An thổ trùng thiên niệm.

Khủng cừ phất tác nhân.

 

Chưa kịp lo cho người dân được hưởng vị ngọt của cái bánh.

Đă thấy râu tóc ḿnh đổi mầu.

Nhớ lại một thuở gian nan v́ quân cường bạo.

Ta lo không thực hiện trọn vẹn điều nhân với muôn dân.

 

Xa thư quy nhất thống.

Thịnh trị quán Hồng Bàng.

Việt tộ chính đương dương.

Cư trung ngưỡng thánh hoàng.

 

Non sông đă thống nhất.

Thịnh vượng đă hơn hẵn thời Hồng bàng.

Đúng vào lúc khí dương đang lên.

Trong dân cư trăm họ đều biểu lộ sự ngưỡng mộ thánh hoàng.

 

B́nh sơn đoan ngự án.

Hà thủy tịch minh đường.

Thể nguyên trinh bách độ.

Quảng đức bị hà phương.

 

Núi Ngự B́nh giữ vị thế tiền án phân minh chửng chạc

Sông Hương thể hiện diện mạo sáng sủa của Kinh đô.

Triều đ́nh với trăm họ chung một ư chí nên bền vững lâu dài.

Đức rộng luôn luôn ban bố ra muôn phương.

 

   Ấy là những bài thơ được nung bằng pháp lam hay được tạc vào vôi vữa lung linh bởi từng viên ngói hoàng lưu ly óng ả chưng ra giữa thanh thiên bạch nhật cho mọi người thưởng lăm.

 

    Từ tầng trên sân Thiết đại triều bước lên bậc thềm gian giữa của điện Thái Ḥa mọi người đều nh́n rơ ngai vua đặt trên bệ tam tài với những mảng diềm chạm “lưỡng long tranh châu”. Tương ứng với bệ ngai, bửu tán cũng cùng chung một phong cách chạm khắc vốn là sở thích của nhà vua Nguyễn Hoằng Tông (niên hiệu Khải Định). Cả hai tác phẩm điêu khắc mềm mại công phu này đều được phủ một lớp sơn son thếp vàng lộng lẫy nhằm tôn vị thế ngai vua vừa thiêng liêng vừa kính cẩn. Phía trước ngai là một hương án chân quỳ cũng bằng gỗ và cũng sơn thếp cầu kỳ. Ngày trước đúng ngày thiết đại triều trên mặt hương án này được đặt một lư trầm để hơi lam phả theo hương thơm ngào ngạt. Theo người xưa chỉ bảo sở dĩ có lư đốt trầm là cốt có khói để bá quan chầu ngoài sân nh́n nhà vua qua làn khói mỏng như nh́n Thiên tử trong áng mây trời.

 

    Theo tư liệu của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế (bản chép tay do Nguyễn Văn Duy, Trần Đại Vinh, Phan Thuận An thực hiện), điện Thái Ḥa có 297 ô chữ được phân bố trên các bức liên ba, xà hạ của nội thất và trên bờ nóc, cổ diêm, lá mái ngoại thất. Chủ yếu là tiền tích trước ngai vàng.

    Tiền tích có 4 hàng cột th́ ba hàng cột 1, 2, 3 tính từ ngoài vào đều có liên ba trên các đầu cột. Dăy cột hàng tư liên kết với dăy cột trước của chính tích để đỡ trần thừa lưu. Bởi vậy các ô chữ chỉ được bài trí trên các dải liên ba của ba hàng cột trước tiền tích. Trọng tâm là ở dăy cột hàng ba. Ngai vàng giữa thế giới thi ca xuất phát từ nội dung và số lượng thơ tại ngôi tiền tích ngôi điện vàng son tráng lệ này.

    Xin chép ba bài thơ ngũ ngôn tứ tuyệt được bài trí tại liên ba gian giữa phía dưới bản tên Thái Ḥa điện trước ngai vàng mà nhiều người coi đó là tuyên ngôn lập quốc.

 

Bài giữa:

                Văn hiến thiên niên quốc.

                Xa thư vạn lư đồ.

                Hồng Bàng khai tịch hậu.

                Nam phục nhất Đường Ngu.

 

        Đất nước đă trăi qua hàng ngàn năm văn hiến.

        Ngày nay hàng vạn dặm non sông đă qui về một mối.

        (Xa thư theo lẽ “xa đồng quĩ, thư đồng văn” là biểu tượng nhất thống)

        Nước Việt nay là hậu thế kể từ đời Hồng Bàng dựng nước.

        Ở cơi nam hiện thời đă có một quốc gia thái b́nh thịnh trị

          như Đường    Nghiêu, Ngu Thuấn của Trung Hoa cổ đại.

 

Bài thứ hai bên trái bài giữa:

               

                Thái b́nh tân chế độ.

                Hiên khoát cự quy mô.

                Văn vật thanh danh hội.

                Xuân phong măn đế đô.

 

        Đất nước đă thái b́nh với một chế độ mới.

        Có đường lối cai trị sáng sủa cởi mở như xưa.

        Nơi đây chính là điểm hội tụ văn vật tiêu biểu nhất.

        Và gió xuân (biểu tượng thái ḥa) đă tràn ngập Kinh đô.

 

Bài thứ ba bên phải bài giữa:

 

                Đại địa chung linh khí.

                Quần tinh củng đế khu.

                Thánh hoàng trung kiến cực.

                Liễm phúc dĩ thời phu.

 

        Linh khí non sông đă tụ về cuộc đất này.

        Muôn vạn trăng sao cũng quy về Kinh đô của nhà vua.

        Bậc thánh hoàng đă  chính vị tại trung tâm xứng đáng nhất.

        Từ nơi đây sẽ là nguồn phát sinh hồng phúc để phu diễn với muôn dân.

 

    Xin chép thêm một vài bài thơ trên hai dải liên ba chính như vừa nêu để quư bạn đọc rộng đường tham khảo.

 

                Nam sơn tăng đại thọ.

                Đông hải bất dương ba.

                Vạn quốc thông triều cống.

                Xa thư cộng nhất gia.

 

 

 

        Non nước phương nam thêm bền vững.

        Biển Đông không dậy sóng.

        Nhiều quốc gia bang giao thông hiếu.

        Đất nước nhất thống mọi người cùng chung một mái nhà.

    

                Hương Thủy đà ngân đái.

                B́nh sơn kháng ỷ lưu.

                Lưỡng tương nhân trí nhạo.

                Triêu tịch yến thần cư.

 

        Sông Hương như một dải Ngân hà.

        Núi Ngự B́nh xinh đẹp như một bức tranh .

        Những người có nhân có trí đều vui mừng trước vẻ đẹp sơn thủy hữu t́nh.

        Cùng lúc sáng đến chiều chim én mang mùa xuân đến với đát thần kinh.

       

   Như đă tŕnh bày ở trên, điện Thái Ḥa là một công tŕnh kiến trúc ghép mà thuật ngữ gọi là “trùng thiền điệp ốc”, tiền tích phong quang sáng lạn bởi sơn son thếp vàng lộng lẫy và bởi cả phong cách bài trí “nhất thi nhất họa” đă tạo nên một thế giới thi ca rực rỡ. Chính tích lại lát trần không c̣n chỗ để đưa thơ lên hệ thống liên ba. Nhưng dựa theo dăy cột hàng 6 với hệ thống vách ngăn theo lối khung tranh đố lụa như là lá chắn phía sau ngai vàng. Phía trên hệ thống bức bàn đó là xà hạ liên kết các cột cùng dăy đủ để bài trí một số ô chữ hai câu. Hai câu cũng có thể là thơ, cũng có thể là các cặp đối. Nội dung loại ô hai câu này đôi khi phảng phất như các danh ngôn.

 

                Nông bị mộc ḥa ân trạch quảng.

                Sĩ mông chấn tác giáo công thâm.

 

        Nông nghiệp bội thu cỏ cây xanh tốt là nhờ ân trạch bao la.

        Học tṛ chấn hưng  tiến ích là do công giáo dục tận t́nh.

 

                Lư diêm thuần hậu dân phong mỹ.

                Thiên khí ôn ḥa thất vũ xuân.

 

        Làng xóm thuần phong mỹ tục người dân có cuộc sống tốt đẹp.

        Thời tiết ôn ḥa nên mọi nhà như sống giữa mùa xuân.

 

    Điện Thái Ḥa là cung vua. Các ô chữ tại điện Thái Ḥa có lẽ cũng là thơ vua.

    Bất cứ ai cho dù ḷng c̣n nặng nề định kiến, đứng trước công tŕnh kiến trúc thơ tràn đầy t́nh yêu non sông đất nước với hoài bảo b́nh yên ḥa thuận trên dưới một ḷngbổng nhiên niềm tự hào cũng dấy lên rồi thầm nhắc “Văn hiến thiên niên quốc”.

    Ngai vàng giũa thế giới thi ca. Điện Thái Ḥa đă làm nên điều đó.

 

Mai Khắc Ứng